Tháng Mười vừa qua, bên lề hội nghị APEC tại Hàn Quốc, Tổng thống Mỹ Donald Trump gặp lại Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình – cuộc gặp đầu tiên kể từ khi ông trở lại Nhà Trắng vào tháng Giêng. Ông Trump không tiếc lời tung hô, gọi đây là “thành công lớn”, thậm chí “12 trên 10 điểm”. Nhưng đằng sau những lời khoe khoang ấy, bản chất lại là một ván cờ thất thế. Ông Tập đưa ra vài nhượng bộ bề mặt – như hứa kiềm chế dòng fentanyl từ Trung Quốc – đổi lại là những nhân nhượng rất thật từ phía Washington trong kiểm soát xuất khẩu, thương mại và ngành đóng tàu. Ngay cả với những “ưu đãi” ấy, sau mười tháng, thị trường Trung Quốc đối với doanh nghiệp Mỹ vẫn khép lại hơn trước. Nói cách khác, vị thế cạnh tranh của Mỹ với Trung Quốc đã tệ hơn kể từ ngày ông Trump tái nhậm chức.
Lý do rất đơn giản: Trump đã hiểu sai tham vọng của Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) và đánh giá thấp sự quyết liệt tàn nhẫn của họ. Việc ông liên tục ca ngợi ông Tập, tin vào “tình bạn cá nhân”, cho thấy ông vẫn tưởng rằng Bắc Kinh chỉ cần một thỏa thuận thương mại “cùng thắng” để ổn định quan hệ song phương. Thực tế, ĐCSTQ theo đuổi mục tiêu vượt Mỹ để trở thành cường quốc có ảnh hưởng nhất thế giới, áp đặt mô hình riêng của mình, phá vỡ trật tự kinh tế mở do Washington dẫn dắt và tầm nhìn của Mỹ về thế giới.
Nếu thực sự muốn đánh bại ĐCSTQ, nước Mỹ phải thôi ảo tưởng về những “deal” đẹp trên giấy và bắt đầu chuẩn bị cho một cuộc cạnh tranh dài hơi vì tương lai của hệ thống quốc tế, đồng thời vì chính sự thịnh vượng của mình. Điều đó có nghĩa là tái đầu tư vào năng lực sản xuất, chi tiêu cho con người, củng cố mạng lưới đồng minh và trở lại với các giá trị cốt lõi. Quan trọng hơn hết, Washington phải trả lời được một câu hỏi tưởng chừng đơn giản nhưng đã bị làm rối tung: thế nào mới gọi là chiến thắng trong cuộc cạnh tranh này?
NHƯỢNG BỘ VÔ ÍCH
Khi mới trở lại quyền lực, chính quyền Trump tuyên bố sẽ “lật trang sử mới” trong quan hệ Mỹ – Trung. Các quan chức Nhà Trắng nói nhiều về mục tiêu thay đổi cấu trúc nền kinh tế do nhà nước Trung Quốc dẫn dắt, buộc Bắc Kinh chuyển sang dựa vào tiêu dùng nội địa thay vì xuất khẩu dựa trên trợ cấp và các biện pháp thương mại không công bằng. Thế nhưng, thay vì xây dựng một chiến lược bền bỉ và nhất quán, ông Trump lại khơi mào một cuộc chiến thương mại mà không hề chuẩn bị để… thắng.
Thuế quan lên hàng hóa Trung Quốc bị đẩy lên đến 145%, nhưng Bắc Kinh trả đũa rất nhanh: siết chặt chuỗi cung ứng khoáng sản đất hiếm, cắt mạnh nhập khẩu nông sản từ Mỹ. Nông dân Mỹ chịu đau, doanh nghiệp Mỹ gánh nặng, trong khi chính quyền Trump cuối cùng buộc phải tìm đường xuống thang. Trước cuộc gặp với ông Tập tháng Mười, mục tiêu ban đầu về “thay đổi cấu trúc” gần như bị gỡ bỏ. Khái niệm “chiến thắng” được thu nhỏ lại thành việc tạm ngừng những đòn trừng phạt lẫn nhau, giống một thỏa thuận đình chiến mệt mỏi hơn là một chiến lược chủ động.
Thỏa thuận “ngừng bắn” thương mại đó mang lại một chút nhẹ nhõm cho nông dân và doanh nghiệp Mỹ: Trung Quốc nối lại mua đậu nành, nới tay với một số khoáng sản thiết yếu. Nhưng Bắc Kinh chỉ mua chưa đến một nửa lượng đậu nành so với năm 2024 – nghĩa là lợi ích kinh tế là rất hạn chế. Đổi lại, ông Tập giành hai nhượng bộ lớn: Mỹ đình chỉ phí cảng với tàu Trung Quốc và nới lỏng kiểm soát xuất khẩu công nghệ Mỹ. Điều đó đồng nghĩa ông Trump đã tạm dừng nỗ lực phục hồi ngành đóng tàu Mỹ, và mở đường để các công ty con của những tập đoàn Trung Quốc nằm trong danh sách đen vẫn tiếp tục tiếp cận công nghệ nhạy cảm.
Càng đáng lo hơn khi những nhượng bộ này cộng dồn với quyết định trước đó của ông Trump vào mùa hè: cho phép bán thêm nhiều dòng chip hiệu suất cao của Mỹ cho Trung Quốc để đổi lấy lợi nhuận ngắn hạn. Những con chip ấy không chỉ phục vụ thương mại, mà trực tiếp nuôi dưỡng tham vọng phát triển trí tuệ nhân tạo, đột phá quân sự và công nghệ của Bắc Kinh. Giờ đây, Nhà Trắng còn đang cân nhắc nới lỏng kiểm soát với dòng chip Blackwell tiên tiến của Nvidia. Từng bước, người ta thấy một điều: Tổng thống sẵn sàng đặt bảng giá lên cả những quan ngại an ninh cốt lõi của Mỹ.
Những nhượng bộ của Trump không chỉ nằm trên bàn thương mại. Với Đài Loan – một nền dân chủ sôi động, một đối tác lâu đời, một cường quốc công nghệ – tín hiệu gửi đi từ Washington ngày càng mơ hồ và lạnh lẽo. Ông Trump từng so sánh quan hệ Mỹ – Đài như một “hợp đồng bảo hiểm”, trong đó Đài Bắc phải trả tiền để được Mỹ che chở, rồi công khai nghi ngờ khả năng quân đội Mỹ can thiệp nếu Trung Quốc tấn công hòn đảo. Mùa hè vừa rồi, chính quyền Trump trì hoãn một lô vũ khí lớn cho Đài Loan, thậm chí cấm Tổng thống Lại Thanh Đức quá cảnh ở Mỹ, chỉ để khỏi “làm phiền” các cuộc đàm phán thương mại với Bắc Kinh. Nếu xu hướng này tiếp diễn, Đài Bắc sẽ ngày càng nghi ngờ sức nặng các cam kết an ninh của Washington.
Trên mặt trận giá trị, hình ảnh cũng không sáng sủa hơn. Ông Trump liên tiếp gọi ông Tập là “bạn tốt”, “nhà lãnh đạo vĩ đại”, ca ngợi khả năng “kiểm soát 1,4 tỷ dân bằng bàn tay sắt”. Với một bộ phận cử tri trung thành, lời nói của ông có sức nặng đặc biệt. Khi họ thấy Tổng thống ân cần với một lãnh đạo độc tài, họ rất dễ coi nhẹ bản chất đàn áp của chế độ ấy. Chưa đủ, Nhà Trắng còn cắt ngân sách cho các cơ quan chuyên phanh phui vi phạm nhân quyền của Bắc Kinh, từ Đài Á Châu Tự Do đến Cục Dân chủ, Nhân quyền và Lao động thuộc Bộ Ngoại giao. Hệ quả là tiếng nói phê phán ĐCSTQ bị giảm âm, còn sự hoài nghi trong xã hội Mỹ về “mối đe dọa Trung Quốc” lại bị pha loãng.
CẠNH TRANH LÀ PHẢI THẮNG
Ông Trump đã hẹn sẽ sang Trung Quốc gặp ông Tập vào tháng Tư năm tới. Nếu mọi chuyện vẫn diễn ra như hiện nay, cuộc gặp nhiều khả năng lại trở thành dịp để Bắc Kinh tận thu nhượng bộ, đổi lấy vài “món quà” nhỏ đủ để Tổng thống khoe với cử tri. Nhưng vẫn còn một lối rẽ khác: dùng cuộc gặp ấy để vạch ra lằn ranh đỏ rõ ràng.
Mỹ cần nói thẳng: sẽ không có thêm nhượng bộ nào cho đến khi Bắc Kinh thực sự kiềm chế chính sách dư thừa năng lực sản xuất, thôi bán phá giá hàng hóa ra toàn cầu, chấm dứt đánh cắp sở hữu trí tuệ, dừng đe dọa quân sự Đài Loan, Philippines và các láng giềng khác, không còn hậu thuẫn cuộc xâm lược Ukraine của Nga, ngừng mở rộng ồ ạt kho vũ khí hạt nhân và chấm dứt các vi phạm nhân quyền có hệ thống. Những hành vi ấy nằm ở trung tâm chiến lược của ĐCSTQ nhằm thay thế Mỹ; nếu không đụng tới chúng, mọi “thỏa thuận” khác chỉ là những vết băng dán tạm trên một khối u ác tính.
Dĩ nhiên, Bắc Kinh sẽ không dễ dàng tự trói tay mình. Nhưng Washington có một lợi thế mà chính quyền Trump chưa khai thác đúng mức: khả năng tái đầu tư vào thế mạnh của bản thân. Trước hết là giảm phụ thuộc vào Trung Quốc trong những lĩnh vực tối quan trọng như khoáng sản chiến lược – nơi Bắc Kinh gần như độc quyền. Điều đó đòi hỏi khuyến khích doanh nghiệp Mỹ khai thác, tinh chế ngay trong nước, đồng thời hợp tác với đồng minh để phát triển công nghệ thay thế, từng bước vô hiệu hóa “vũ khí đất hiếm” của Trung Quốc.
Ở những ngành kinh tế thiết yếu khác – sản xuất tiên tiến, công nghệ sinh học, năng lượng sạch – Mỹ có thể kết hợp thuế quan được thiết kế có mục tiêu với các khoản đầu tư chiến lược. Một phần doanh thu từ thuế nhập khẩu hàng Trung Quốc có thể được đưa vào một quỹ chuyên biệt để đầu tư lại vào hạ tầng sản xuất nội địa, hỗ trợ công nghiệp then chốt và xây dựng chuỗi cung ứng độc lập với Bắc Kinh.
Nhưng cạnh tranh chỉ dựa trên nhà máy và dây chuyền là chưa đủ. Washington phải đầu tư trở lại vào chính người dân Mỹ: mở rộng giáo dục nghề và kỹ thuật, hồi sinh và cải thiện các chương trình hỗ trợ người lao động bị mất việc do thương mại, tăng cường bảo vệ quyền tổ chức công đoàn – vốn từng là nền tảng của một giai cấp công nhân Mỹ vững mạnh. Song song, Mỹ cần bơm thêm nguồn lực cho giáo dục và nghiên cứu STEM, từ những phòng thí nghiệm khoa học cơ bản đến các ứng dụng thực tiễn. Trong bối cảnh các tổ chức Trung Quốc đang đào tạo gần gấp đôi số tiến sĩ STEM so với Mỹ mỗi năm, việc tiếp tục cắt giảm ngân sách nghiên cứu và giảng dạy chỉ là tự trói tay mình trong cuộc đua công nghệ.
Một trụ cột khác là hệ thống nhập cư hợp pháp. Không có kịch bản chiến thắng nào mà trong đó Mỹ tự đóng cửa với nhân tài toàn cầu. Nếu Washington không cải thiện, mà lại siết chặt những con đường hợp pháp để kỹ sư, nhà khoa học, doanh nhân đến và gắn bó lâu dài, thì những cuộc cách mạng công nghệ tiếp theo sẽ nở rộ ở Thâm Quyến chứ không phải Thung lũng Silicon.
Cuối cùng, Mỹ phải tận dụng đầy đủ vị thế “siêu cường liên minh” – điều mà nhà sử học Stephen Kotkin từng nhấn mạnh. Mỹ và các đồng minh thân cận hiện chiếm bảy trong tám nền kinh tế lớn nhất thế giới – một lợi thế áp đảo mà Trung Quốc không thể có. Thế nhưng, dưới thời Trump, không ít đồng minh lại bị đối xử như đối thủ cạnh tranh, từ châu Âu đến Ấn Độ. Đặc biệt, những lời công kích thẳng thừng nhắm vào New Delhi – đối tác khó chinh phục nhưng cực kỳ quan trọng – đã gây tổn hại lâu dài. Muốn dẫn dắt thế giới dân chủ, Washington phải thôi coi đồng minh là “kẻ ăn bám an ninh”, và thay vào đó là cùng họ xây dựng các chuỗi cung ứng an toàn, không bị Bắc Kinh thao túng.
TẦM NHÌN CHIẾN THẮNG
Cạnh tranh với ĐCSTQ không chỉ là câu chuyện thuế quan, hàng rào kỹ thuật hay thâm hụt thương mại. Đó là cuộc đối đầu giữa hai mô hình phát triển, hai hệ giá trị, hai tầm nhìn cho trật tự thế giới. Muốn thắng, Mỹ phải quay lại với những gì làm nên sức mạnh của mình: dân chủ, nhân quyền và pháp quyền.
Điều này không dừng lại ở khẩu hiệu. Washington cần thực thi thật sự nghiêm những đạo luật đã có, như Đạo luật Ngăn chặn Lao động Cưỡng bức đối với người Duy Ngô Nhĩ, siết chặt biên giới thương mại với những sản phẩm làm ra từ mồ hôi và máu của các sắc dân thiểu số bị cưỡng bức lao động ở Trung Quốc. Mỹ cũng phải bảo vệ dữ liệu cá nhân của công dân mình trước tầm với của ĐCSTQ, bằng cách buộc các tập đoàn Trung Quốc tuân thủ triệt để các luật mới – thay vì né tránh hoặc trì hoãn vì sợ ảnh hưởng tới “thương vụ ngon ăn”.
Tương tự, Quốc hội và Nhà Trắng cần chặn dòng vốn đầu tư của Phố Wall chảy vào các công ty Trung Quốc bị trừng phạt vì vi phạm nhân quyền hoặc tăng cường sức mạnh quân sự cho Bắc Kinh. Lợi nhuận tài chính ngắn hạn không thể là cái cớ để đưa tiền hưu trí của người lao động Mỹ đi nuôi tham vọng của một đối thủ chiến lược.
Người Mỹ, về bản chất, là những kẻ ưa cạnh tranh và không thiếu năng lực để vượt qua Bắc Kinh. Vấn đề là, trong nhiều năm qua, thông điệp từ Nhà Trắng đã làm mờ nhòe mục tiêu: người ta được nghe quá nhiều về những “deal vĩ đại”, nhưng lại rất ít về bức tranh dài hạn – rằng Washington đang cạnh tranh với ĐCSTQ không chỉ vì vài con số thương mại, mà vì trật tự kinh tế, vì giá trị, vì cách tổ chức thế giới.
Một chiến lược đúng nghĩa phải khởi đi từ việc phục hồi sản xuất nội địa, đầu tư cho con người, củng cố quan hệ đối tác và kiên định với các giá trị dân chủ. Con đường ấy có thể không cho những cái “ảnh đẹp” sau mỗi hội nghị thượng đỉnh, nhưng nó là cách duy nhất để đẩy lùi tham vọng của Bắc Kinh mà vẫn làm giàu cho chính người dân Mỹ. Đi hết con đường đó, nước Mỹ không chỉ giữ được vị thế siêu cường, mà còn có thể chứng minh thêm một lần nữa với thế giới rằng: dù chậm rãi hơn, nền dân chủ vẫn bền vững và ưu việt hơn mọi chế độ độc tài.
