Khi Nguyễn Huy Thiệp tiên tri về “bọn có học”
Nguyễn Huy Thiệp đã để lại cho văn học Việt Nam một câu nói ám ảnh, được ông nhét vào miệng ông giáo Triệu trong “Những bài học nông thôn”: sự ngu dốt của bọn có học tởm gấp vạn lần sự ngu dốt của người bình dân. Ngày ông viết, đó chỉ là lời thoại trong một truyện ngắn, nhưng bốn mươi năm sau, nhìn quanh, ta thấy đó là một lời cảnh báo lạnh người. “Bọn có học” mà ông nói không phải những người nông phu ít chữ, cũng không phải những đứa trẻ chưa qua tiểu học, mà chính là tầng lớp biết chữ, từng ngồi trong giảng đường, khoác áo học vị, cầm micro nói về đạo đức, về tương lai dân tộc. Vấn đề không nằm ở chuyện họ biết ít hay biết nhiều, mà ở chỗ họ dùng cái mình biết để tô son cho dối trá, để đánh tráo khái niệm, để khiến cái ác trông giống cái thiện, cái giả giống cái thật, cái phản khoa học khoác áo khoa học.
Đánh tráo khái niệm: khi ngôn từ trở thành công cụ che đậy
Chúng ta đã chứng kiến không ít màn “ảo thuật chữ nghĩa” trong hơn chục năm qua. Một cái trạm thu phí bị dân phản đối bỗng chốc hóa thành “trạm thu giá”; hai chữ “thu phí” – nghe còn gợi chút trách nhiệm và nghĩa vụ – bị thay bằng một khái niệm trừu tượng vô nghĩa, chỉ để né tránh câu hỏi: anh thu cái gì, dựa trên cơ sở nào? Một chương trình “Công nghệ giáo dục” từng cố gắng đặt lại nền tảng dạy – học bị chụp mũ là phi khoa học, bị đẩy ra bên lề bằng những luận điệu nặng tính giáo điều và lợi ích, để rồi thay vào là những bộ sách “cải cách” khác, bền bỉ hút tiền ngân sách và phụ huynh. Lại có người trịnh trọng đề nghị chi 350.000 tỉ để “nâng cấp đạo đức” – một trip hài chính sách nếu không quá đắt đỏ, cho thấy có những cái đầu mang danh trí thức mà vẫn chưa hiểu đạo đức bắt đầu từ đâu: từ cơ chế, từ luật pháp, từ tấm gương người cầm quyền, chứ không phải từ những lớp học rao giảng luân lý được rót tiền từ trên xuống. Khi khái niệm bị bẻ cong, thuật ngữ bị thay tên đổi họ theo ý đồ nhóm lợi ích, nhận thức của xã hội bị “đẩy trôi” lúc nào không hay. Dần dần, chúng ta chấp nhận cái giả như cái thật, xem dối trá như lẽ phải, coi khẩu hiệu là chân lý. Mà khi niềm tin bị xói mòn, đạo đức không chỉ xuống cấp – nó bị rút ruột từ bên trong.
Từ Lysenko ở Liên Xô tới những “Lysenko nội địa”
Lịch sử khoa học thế giới từng có một bài học đắt giá mang tên Lysenko. Những năm 1920–1930 ở Liên Xô, một kẻ nịnh bợ quyền lực, dốt nát về khoa học nhưng giỏi nói những điều lãnh tụ muốn nghe, đã đứng lên kết án Di truyền học và Điều khiển học là “con đĩ của giai cấp tư sản”. Từ một khẩu hiệu chính trị, hàng trăm nhà khoa học bị bắt, bị đầy, bị bịt miệng. Hai ngành khoa học nền tảng của Tin học và Công nghệ sinh học bị bóp chết ngay từ trứng nước. Kết quả là Liên Xô đánh mất vị trí dẫn đầu, nhường sân chơi cho nước Mỹ và phương Tây. Một thiệt hại không chỉ tính bằng số phận con người, mà bằng cả tương lai công nghệ của một đế chế. Đó là minh chứng sống động cho “sự ngu dốt của bọn có học”: có bằng cấp, có chức vụ, có quyền phát biểu, nhưng dùng tri thức để làm lính gác cho mê tín ý thức hệ. Ở nước ta, không thiếu những “Lysenko phiên bản Việt”. Họ có thể là người mang hàm giáo sư nhưng sẵn sàng gạt bỏ một giải pháp giáo dục tiên tiến chỉ vì nó không nằm trong “chuỗi lợi ích” của phe mình. Họ có thể là những chiếc ghế cao, phát biểu rất hùng hồn rằng “đất nước cần tiếng nói trung thực, quả cảm” nhưng chính hệ thống của họ lại bóp nghẹt mọi tiếng nói khác biệt. Họ cũng có thể là những “chuyên gia chiến lược” phán Zelensky “ngây thơ, ấu trĩ về chính trị quốc tế, không thể đấu với Putin KGB 70 tuổi”, để rồi lịch sử cho thấy ai đang đứng về phía cả một châu lục văn minh, ai đang bị cô lập giữa thế kỷ 21. Có học mà nịnh bợ, có học mà đứng về phía bạo lực, đó chính là kiểu trí thức mà Nguyễn Huy Thiệp gọi là “tởm gấp vạn lần người bình dân”.
Thời mạng xã hội: chữ nghĩa trở thành vũ khí thao túng
Ngày xưa, Nguyễn Huy Thiệp viết về “bọn có học” bằng văn chương, đăng trên vài tờ tạp chí, bạn đọc phải đi mua báo, mượn sách mới đọc được. Hôm nay, mỗi chiếc điện thoại là một cái loa, mỗi trang mạng là một diễn đàn. Người có học – hoặc tự nhận là có học – có thể “đánh võng chữ nghĩa” mỗi ngày: cắt xén phát biểu của lãnh đạo để bảo vệ phe mình, tô hồng những nhân vật đa diện, biến kẻ nắm thực quyền thành “nạn nhân bị hiểu lầm”, biến ý kiến góp ý thành “thế lực xấu kích động”. Trên bề mặt, tất cả đều rất “khoa học”, rất “pháp lý”, rất “đúng quy trình”; nhưng nếu chịu khó đọc kỹ, ta chỉ thấy một thứ: nỗ lực làm cho sự thật trở nên mơ hồ. Khi tranh luận không còn nhằm tìm ra đúng – sai, mà chỉ để giành phần thắng, chữ nghĩa bỗng trở thành dao, lập luận biến thành gậy, còn người đọc trở thành mục tiêu bị dồn vào góc. Cái đáng sợ nhất không phải là sự dốt nát thô thiển – kiểu không biết thì nói không biết – mà là sự dốt nát mang áo trí thức: biết cách viện dẫn, biết cách diễn đạt, nhưng không còn biết xấu hổ.
Trí thức – không chỉ là người biết nhiều, mà là người dám trung thực
Nguyễn Huy Thiệp không hề kêu gọi chống lại người có học. Ông nhắc chúng ta rằng “có học” chưa đủ, phải có “đạo học”: biết tự vấn, biết xấu hổ, dám đứng về phía sự thật ngay cả khi bất lợi cho bản thân. Trí thức đúng nghĩa không phải người đọc nhiều sách, mà là người dám nói “tôi sai” khi nhận ra mình lầm; dám nói “chúng ta sai” khi thấy một chính sách, một hệ thống đang đi chệch đường. Trong một xã hội mà dối trá được thưởng, thẳng thắn bị phạt, trí thức rất dễ trở thành công cụ – nếu họ không giữ cho mình một ranh giới tối thiểu. Câu nói của ông giáo Triệu vì thế không phải là lời chửi đổng, mà là câu hỏi gửi đến từng người có học hôm nay: chúng ta đang dùng tri thức để làm gì – để che chắn cho quyền lực, hay để soi sáng cho cộng đồng? Mỗi lần ta im lặng trước sự đánh tráo khái niệm, mỗi lần ta “uốn lưỡi” cho thuận tai cấp trên, là mỗi lần ta góp một viên gạch xây thêm bức tường ngăn cách giữa xã hội và sự thật. Ngu dốt là một cái tội. Nhưng ngu dốt mà mang danh trí thức, dùng tri thức để tô son cho giả dối, thì không chỉ là tội với nghề, với đồng bào, mà còn là tội với chính tương lai của đất nước. Và đó là điều mà Nguyễn Huy Thiệp đã thấy từ rất sớm, để lại cho chúng ta một câu nói nghe tưởng ngông cuồng mà càng nghĩ càng rợn: sự ngu dốt của bọn có học, quả thực, tai hại hơn bất cứ thứ ngu dốt nào khác.
