Nước Mỹ chảy máu chất xám: Cuộc di cư thầm lặng

[nguoiduatinabc]

Nước Mỹ từng là biểu tượng của giấc mơ trí thức, nơi mà các nhà khoa học, các bộ óc vĩ đại từ khắp nơi trên thế giới, được chào đón và phát triển. Albert Einstein, Enrico Fermi, và John von Neumann… những tên tuổi minh chứng cho niềm tin rằng nước Mỹ luôn là nơi những bộ óc sáng giá hội tụ. Tuy nhiên, dưới thời Donald Trump, sự tin tưởng đó dần bị xói mòn.

Khoa học Mỹ giữa cơn bão chính trị

Tại các trường đại học và phòng nghiên cứu Mỹ, một câu hỏi ngày càng trở nên phổ biến khi Trump siết chặt quyền kiểm soát lĩnh vực khoa học: Có nên chuyển ra nước ngoài hay không.

“Mọi người đều nói về điều đó,” JP Flores, nghiên cứu sinh tiến sĩ về di truyền học tại Đại Học North Carolina, nói với AFP.

Cuộc thảo luận đã trở thành tâm điểm chú ý sau khi giáo sư triết học Đại Học Yale, Jason Stanley, một chuyên gia về chủ nghĩa phát xít, tuyên bố ông sẽ đảm nhiệm một vị trí mới tại Canada vì khuynh hướng “độc đoán” của chính quyền Trump. “Tôi đã đưa ra quyết định trong tích tắc,” Jason Stanley nói với CBS News. “Đây không phải là lúc để sợ hãi và khuất phục,” Jason Stanley, “hoàn toàn không có nghi ngờ gì rằng nước Mỹ đang trở thành một quốc gia độc đoán.”

Với những lời đe dọa mà Trump đưa ra đối với các trường đại học khác, nhiều nhà nghiên cứu đang lo lắng về tương lai quyền tự do học thuật. Cùng với việc chính quyền cắt giảm mạnh nguồn tài trợ liên bang, một số người lo ngại lĩnh vực nghiên cứu, vốn từng được thế giới ghen tị, đang mất đi sự hấp dẫn. Theo cuộc khảo sát hơn 1,600 người được tạp chí Nature công bố cuối Tháng Ba, hơn 75% nhà khoa học hiện cân nhắc rời khỏi Mỹ vì các chính sách của Trump.

“Mọi người quá sợ hãi,” Daniella Fodera, nghiên cứu sinh tiến sĩ Đại Học Columbia, nói với AFP. Trong bối cảnh bất ổn, một số tổ chức học thuật đã thông báo ngưng tuyển dụng và cắt giảm số lượng vị trí dành cho sinh viên sau đại học. Karen Sfanos, giám đốc phòng nghiên cứu Đại Học Johns Hopkins, cho biết: “Đây là thời điểm hoảng loạn và hoảng sợ đối với các nhà khoa học vì chúng tôi không biết điều gì sẽ xảy ra với nguồn tài trợ.” “Không có nhiều sự rõ ràng và mọi thứ đang thay đổi từng ngày,” bà Karen Sfanos nói. Fodera, chuyên gia nghiên cứu u xơ tử cung cho biết bà bắt đầu “tích cực tìm kiếm các vị trí ở châu Âu để tiếp tục chương trình sau tiến sĩ.”

Theo thống kê từ Hội Đồng Học Thuật Hoa Kỳ (AAAS), hơn 4,000 nhà khoa học đã rời Mỹ trong vòng 18 tháng qua, một con số chưa từng có kể từ thời trùm FBI Joseph McCarthy. Trong số này có nhiều tên tuổi lớn: Các chuyên gia khí hậu từ MIT, nhà vật lý lượng tử từ Caltech, chuyên gia xã hội học từng nghiên cứu về bất bình đẳng chủng tộc hay biến đổi khí hậu nhưng bị cắt tài trợ hoặc thậm chí bị điều tra.

Tái định hình cán cân tri thức toàn cầu

Ở bên kia Đại Tây Dương, các phòng thí nghiệm đang mở cửa đón họ. Tại Đại Học Aix-Marseille, chương trình “Safe Space for Science” tài trợ đến 1.5 triệu euro cho mỗi nhà nghiên cứu Mỹ mà không kèm bất kỳ ràng buộc chính trị nào. “Chúng tôi không hỏi bạn bỏ phiếu cho ai. Chúng tôi chỉ cần bạn làm khoa học,” trưởng khoa nghiên cứu của trường nói.

Ngày 5 Tháng Năm, Liên Minh Châu Âu (EU) và Pháp công bố khoản ngân sách ưu đãi trị giá nửa tỷ euro để thu hút các nhà khoa học đến châu lục này. “Chúng tôi kêu gọi các nhà nghiên cứu trên toàn thế giới đoàn kết và tham gia cùng chúng tôi… Nếu bạn yêu tự do, hãy đến và giúp chúng tôi được tự do,” Tổng Thống Pháp Emmanuel Macron phát biểu tại Đại Học Sorbonne cùng với Chủ Tịch Ủy Ban Châu Âu Ursula von der Leyen.

Nói rằng việc Mỹ cắt ngân sách nghiên cứu là “một sai lầm chiến lược kinh khủng,” bà Von der Leyen công bố gói ưu đãi trị giá 500 triệu euro ($566.6 triệu) và cho biết bà muốn các thành viên EU đầu tư 3% tổng sản phẩm quốc nội vào nghiên cứu và phát triển vào năm 2030. Giới nghiên cứu Mỹ chuyển đến Châu Âu có thể nhận thêm 1-2 triệu euro để hỗ trợ chi phí dời phòng thí nghiệm và thiết bị.

Phần mình, Pháp triển khai chương trình “Choose France for Science,” tài trợ tới 50% kinh phí cho các trường đại học và viện nghiên cứu tiếp nhận các nhà khoa học quốc tế. Đại Học Aix-Marseille khởi động chương trình “Safe Space for Science” với ngân sách 15 triệu euro, nhằm thu hút khoảng 15 nhà khoa học Mỹ trong ba năm. Chỉ trong hai tuần đầu, chương trình nhận được gần 150 đơn từ các nhà nghiên cứu từ Yale, Stanford, NASA và NIH.

Với Bỉ, Vrije Universiteit Brussel (VUB) mở 12 vị trí sau tiến sĩ dành riêng cho các học giả Mỹ, với ngân sách 2.5 triệu euro từ chương trình Marie Skłodowska-Curie. Trường cũng cung cấp 18 căn hộ và lập trung tâm hỗ trợ visa cho các nhà nghiên cứu quốc tế. Trong khi đó, Tây Ban Nha tăng cường tài trợ cho các chương trình ATRAE và Ramón y Cajal để thu hút nhà khoa học Mỹ…

Tất cả cho thấy xu hướng không chỉ là câu chuyện về sự dịch chuyển nhân lực mà là sự tái định hình cán cân tri thức toàn cầu. Khi các phòng thí nghiệm của Mỹ dần tắt đèn, các trung tâm nghiên cứu ở Lyon, Leuven hay Leiden lại sáng đèn muộn hơn mỗi đêm. Và trong khi Washington bát nháo với cái gọi là “cuộc chiến văn hóa” thì Brussels, Paris và Amsterdam đang âm thầm viết lại bản đồ khoa học của thế giới.

Chỉ số Nature Index 2025 cho biết Mỹ – lần đầu tiên – tuột xuống vị trí số hai về số lượng công bố khoa học trong các tạp chí hàng đầu. EU vượt lên với sự tăng trưởng đặc biệt trong các lĩnh vực sinh học, khoa học khí hậu, AI và vật lý lượng tử. Tạp chí Science gần đây chỉ ra rằng: “Cuộc chảy máu chất xám hiện nay không chỉ do Mỹ đẩy họ đi, mà do phần còn lại của thế giới biết cách giang tay đón nhận.”

Những người bị đẩy đi

Không phải tất cả nhà khoa học rời Mỹ đều vì lý do kinh tế hay thuần túy học thuật. Nhiều người ra đi vì cảm thấy bị “trục xuất tinh thần” – bị loại khỏi hệ sinh thái nghiên cứu mà họ từng gắn bó.

Tiến Sĩ Miguel Alvarez, nhà sinh học tiến hóa từng làm việc tại Đại Học Texas, là một ví dụ. Năm 2023, ông bị điều tra bởi một ủy ban tiểu bang vì giảng dạy nội dung “liên quan lý thuyết chủng tộc phê phán” – dù đó là một phần của khóa học về di truyền ở người. “Tôi không bị sa thải, nhưng tôi hiểu rằng tôi không còn được hoan nghênh ở đây nữa,” ông phát biểu từ văn phòng mới tại Đại Học Gothenburg, Thụy Điển.

Còn Giáo Sư Mei Lin, chuyên gia về AI và đạo đức tại UC Berkeley, đã bỏ đi vì không chịu nổi sự giám sát ngày càng chặt từ các nhà lập pháp tiểu bang sau khi bà ký tên vào một kiến nghị phản đối việc sử dụng công nghệ nhận diện khuôn mặt của cảnh sát. Ngay sau đó, quỹ nghiên cứu của bà bị đình chỉ, “chờ rà soát.” Bà hiện làm việc tại Đại Học KU Leuven ở Bỉ, nơi “không ai hỏi tôi rằng tôi có ‘thân Trung Quốc’ không?”

Rồi còn có những nhà khoa học trẻ như Arjun Patel – người từng giành học bổng toàn phần để học tiến sĩ tại Harvard. Đề tài của ông về tác động của biến đổi khí hậu đến sức khỏe cộng đồng đã bị từ chối tài trợ vì “thiếu tính thực tế về chính sách hiện hành.” Giờ đây, ông làm việc tại một viện nghiên cứu ở Na Uy, nơi chủ đề này được xem là “chiến lược quốc gia.”

Những người bị đẩy đi – theo cả nghĩa đen lẫn bóng – không còn thấy mình thuộc về nơi từng là trung tâm học thuật số một thế giới. Chưa bao giờ mà thế giới chứng kiến cảnh nước Mỹ lại lạnh nhạt với trí thức như vậy, thậm chí xuất hiện phong trào bài trí thức. Những người ra đi không chỉ là những nhà nghiên cứu có tiếng; họ là những bộ óc trẻ đầy triển vọng, những người mang theo khối lượng tri thức lẫn những nghiên cứu quan trọng. Nhiều đại học, đặc biệt các trường hàng đầu như Harvard, MIT và Stanford, đã lên tiếng phản đối chính sách của chính quyền Trump. Một số trường đã đứng ra bảo vệ các sinh viên và giảng viên quốc tế, phản đối những quy định cứng nhắc về visa và nhập cảnh.

Việc rời bỏ của giới khoa học Mỹ không chỉ là một mất mát cá nhân đối với các nhà nghiên cứu, mà còn là một thất bại chiến lược lớn đối với nền khoa học quốc gia. Mỹ đã mất đi những nhà nghiên cứu hàng đầu, những tài năng đóng góp không nhỏ vào các nghiên cứu đột phá trong những lĩnh vực then chốt như trí tuệ nhân tạo, y sinh, vật lý hạt nhân, và năng lượng tái tạo.

MIT, Stanford, hay Caltech giờ đây không còn là điểm đến hấp dẫn đối với những bộ óc xuất sắc nhất từ khắp nơi trên thế giới. Một số tổ chức nghiên cứu đang đối mặt với tình trạng thiếu hụt tài năng, trong khi các đối thủ cạnh tranh như Châu Âu và Trung Quốc ngày càng trở nên hấp dẫn đối với các nhà khoa học muốn tìm một môi trường ít bị ảnh hưởng bởi chính trị.

Dưới thời Tổng Thống Joe Biden, có một nỗ lực tái thiết mối quan hệ giữa Mỹ và giới khoa học quốc tế. Chính quyền Biden đã công nhận tầm quan trọng của việc thu hút và giữ chân các nhà khoa học quốc tế bằng cách phục hồi những chương trình tài trợ nghiên cứu, cải thiện chính sách visa và hỗ trợ những sáng kiến khoa học quan trọng.

Tuy nhiên, những vết nứt – vốn xuất hiện trong lòng giới khoa học Mỹ và không dễ dàng phục hồi – giờ đây lại càng nứt toác. Câu hỏi đặt ra bây giờ không chỉ là liệu Mỹ có thể lấy lại vị thế dẫn đầu trong khoa học hay không, mà là liệu người ta còn có thể tin vào một quốc gia từng là hình mẫu của sự mở cửa và đón nhận.