48 giờ bị cùm tay, một mình trên chuyến bay trở về quá khứ
Ngày 17/11/2025, sau hàng chục năm sống trên đất Mỹ với tấm thẻ xanh, bà Melissa Trần – tên thật là Trần Thị Mộng Tuyền – bị đưa lên máy bay, trục xuất về Việt Nam. Chuyến đi dài 48 giờ với nhiều chặng dừng, nhưng với bà, đó không phải là hành trình di chuyển mà là một cuộc “áp giải” đúng nghĩa.
Trong tin nhắn gửi cho luật sư, bà kể tay và chân mình bị cùm suốt chuyến bay, đi vệ sinh cũng phải xin mở rồi khóa lại, ăn uống chật vật, ngủ chập chờn trong tư thế nửa nằm nửa ngồi. Bà viết rằng mình bị đối xử “tồi tệ còn hơn một con vật”. Khi máy bay hạ cánh xuống Việt Nam, một chương mới mở ra: bà ở tạm nhà người anh họ, phía bên kia Thái Bình Dương là chồng và bốn đứa con đang hoảng loạn ở Maryland, không biết bao giờ mới được gặp lại mẹ.
Từ cô bé tị nạn 11 tuổi đến bản án lặng lẽ năm 2001
Melissa Trần đến Mỹ năm 1993, mới 11 tuổi, với tư cách người tị nạn. Lớn lên ở xứ lạ, bà trở thành thường trú nhân hợp pháp, đi học, đi làm, xây dựng gia đình như bao người nhập cư khác. Nhưng tuổi trẻ nơi phố nghèo, cộng với những vết thương tâm lý của thế hệ tị nạn, đã đẩy bà vào một khúc quanh định mệnh.
Năm 2001, bà bị kết tội trộm cắp. Theo lời khai sau này, bạn trai cũ của bà mới là người trộm tiền của chủ, nhưng bà nhận tội thay, hoàn trả số tiền và chấp nhận sáu tháng tù. Lúc ký vào thỏa thuận nhận tội, bà không biết rằng vài dòng chữ khô khan ấy có thể mở ra cánh cửa trục xuất vĩnh viễn khỏi nước Mỹ.
Đối với tòa án di trú, kể từ đó, bà Melissa Trần đã bước vào danh sách “có thể bị trục xuất bất cứ lúc nào”. Một lệnh trục xuất được ban hành trong giai đoạn 2003–2004, nhưng Việt Nam khi ấy từ chối tiếp nhận những người rời nước trước năm 1995, nên bà vẫn ở lại, vẫn đi trình diện ICE đều đặn suốt hơn 20 năm.
Hai mươi năm trình diện, một ngày bỗng mất tất cả
Nhiều năm liền, việc trình diện chỉ là một thủ tục lặp lại: mang giấy tờ tùy thân đến văn phòng ICE, ký tên, nhận tờ giấy ghi ngày hẹn lần sau rồi ra về. Bà đã quen với nhịp sống mong manh đó, vừa sống như một người Mỹ bình thường, vừa luôn biết mình đứng trên lằn ranh pháp lý.
Nhưng mọi thứ thay đổi từ nhiệm kỳ thứ hai của chính quyền Trump. Để gây sức ép, Washington dọa áp thuế, siết visa. Tháng 2/2025, Việt Nam tuyên bố sẽ hợp tác nhận lại hàng chục công dân bị Mỹ giam giữ, kể cả những người rời Việt Nam trước 1995. Cánh cửa từng đóng kín bỗng mở ra theo một hướng mà những người như bà Melissa chỉ muốn… đóng trở lại.
Tháng 10/2025, bà đến trình diện như bao lần khác và bất ngờ bị giữ lại, giam năm ngày ở Baltimore mà “không lời giải thích”. Sau đó bà được thả về nhà, tưởng cơn ác mộng đã qua. Nhưng tới lần trình diện kế tiếp vào tháng 11, ICE lại bắt giữ, đưa bà vào trại tạm giam, rồi bí mật chuyển lên máy bay đi Louisiana, trước khi đưa thẳng về Việt Nam mà không có bất kỳ thông báo rõ ràng nào cho gia đình.
“Bi kịch tư pháp” hay thi hành đúng luật?
Luật sư Jennie Pasquarella, người đại diện pháp lý của bà Melissa Trần, gọi đây là một “bi kịch”. Theo bà, Melissa là hình ảnh điển hình của một người phạm sai lầm khi còn rất trẻ, đã trả giá, đã sống tử tế hàng chục năm, gắn chặt với cộng đồng, nhưng bị kéo ngược trở lại điểm xuất phát bởi một hệ thống luật di trú “lỗi thời và tàn nhẫn”.
Luật sư Pasquarella cũng lên án cách đối xử với người bị trục xuất – cùm tay, cùm chân trong nhiều giờ bay – là trái với hiến pháp và các chuẩn mực quốc tế, có thể cấu thành “tra tấn”. Luật Mỹ, bà nhắc lại, quy định chính phủ không được phép giam giữ người nhập cư với tính chất trừng phạt như người phạm tội hình sự. Theo bà, những chiến dịch siết chặt, bắt giam, trục xuất hiện nay nhắm nhiều hơn đến việc gieo nỗi sợ, buộc người nhập cư tự nguyện rời đi.
Nhưng phía chính quyền lại kể một câu chuyện khác. Bộ An ninh Nội địa Mỹ trả lời báo chí rằng ICE đã bắt giữ “Trần Thị Mộng Tuyền, một người nhập cư bất hợp pháp từ Việt Nam, với tiền án gồm làm giả, trộm cắp, gian lận, viết séc gian lận”. Một thẩm phán di trú đã ký lệnh trục xuất cuối cùng từ năm 2004, bà “có hơn 20 năm để tự rời khỏi Hoa Kỳ và được hưởng đầy đủ quy trình tố tụng hợp pháp”. Thông điệp mà họ nhấn mạnh: “Người nhập cư bất hợp pháp phạm tội không được chào đón tại Hoa Kỳ.”
Hi vọng mong manh mang tên “ân xá”
Giữa hai luồng lập luận đó, số phận của bà Melissa giờ treo lơ lửng trên một sợi dây mỏng: khả năng xin ân xá từ thống đốc sắp nhậm chức của bang Virginia – nơi bà từng bị kết án trộm cắp. Nếu thành công, bản án nền tảng cho lệnh trục xuất có thể được xem xét lại, mở ra cơ hội quay về Mỹ.
Nhưng luật sư Pasquarella thừa nhận đây là một quy trình cực kỳ khó khăn, kéo dài, phụ thuộc nhiều vào thiện chí chính trị. Trong khi đó, Bộ An ninh Nội địa đã thi hành xong phần việc của mình: Melissa hiện chỉ là một người Việt Nam vừa hồi hương sau gần ba thập niên xa xứ, với một chiếc valise và quá khứ bị xé làm đôi.
Một số chính trị gia vẫn lên tiếng. Thượng nghị sĩ Dân chủ Chris Van Hollen của Maryland gọi đây là một câu chuyện “bi thảm”, “không đáng xảy ra”, và cho biết văn phòng ông sẽ tiếp tục tìm cách giúp bà trở lại Mỹ. Nhưng giữa những bản tuyên bố ủng hộ và bộ máy di trú lạnh lùng, khoảng cách còn dài và mịt mờ.
Hàng trăm phận người đã về, hàng ngàn người đang chờ chuyến bay kế tiếp
Melissa Trần không phải là trường hợp duy nhất. Trong vài tháng gần đây, theo các luật sư, đã có hàng trăm người gốc Việt bị trục xuất về nước, đặc biệt trong các tháng Sáu và Bảy. Số liệu chính thức không được công bố, nhưng ước tính có khoảng 16.000 người từ Việt Nam, Campuchia, Lào đã có lệnh trục xuất, chỉ chờ bị gọi tên.
Chính phủ Mỹ đang tích cực yêu cầu các quốc gia quê hương của họ cấp giấy tờ hồi hương. Nếu các nước này từ chối, Mỹ có thể tìm cách trục xuất sang một nước thứ ba. Tháng 7/2025, Bộ An ninh Nội địa nối lại các chuyến bay trục xuất bằng việc đưa năm người từ Việt Nam, Lào, Jamaica, Cuba, Yemen đến Eswatini – một quốc gia nhỏ ở miền nam châu Phi. Tháng 5/2025, một người gốc Việt khác bị đưa sang Nam Sudan.
Luật sư Pasquarella gọi đây là “kịch bản tệ hại nhất”, vì những người bị trục xuất sang nước thứ ba hoàn toàn không có mối liên hệ nào với nơi đặt chân, nhiều người bị tống vào tù ngay khi tới nơi. Tất cả diễn ra trong im lặng, không thông báo trước, không cơ hội phản đối.
Vết thương chiến tranh, luật di trú lỗi thời và thế hệ lạc lõng
Để hiểu hết bi kịch trên, phải lùi lại xa hơn. Chiến tranh Việt Nam kết thúc đã đẩy hơn 1,5 triệu người Việt vào những con thuyền, trại tị nạn, và cuối cùng là những khu phố nghèo ở Mỹ. Họ và con cái trở thành một trong những cộng đồng di dân lớn nhất tại Hoa Kỳ, với khoảng 2,3 triệu người gốc Việt.
Nhưng đằng sau con số ấy là hàng loạt chấn thương tâm lý chồng chất: ký ức chiến tranh, trại cải tạo, vượt biên, trại tị nạn… Cú sốc thứ hai đến khi đặt chân lên đất Mỹ: nghèo đói, bất đồng ngôn ngữ, kỳ thị, thiếu hỗ trợ tâm lý và xã hội. Nhiều thanh thiếu niên lớn lên trong bối cảnh như vậy đã trượt vào băng nhóm, tội phạm, vào những lựa chọn sai lầm tuổi trẻ mà cái giá phải trả kéo dài cả đời.
Luật di trú của Mỹ được sửa lần cuối vào năm 1996, với nhiều thay đổi làm nó trở nên hà khắc hơn rất nhiều: phạm một số tội, dù đã hoàn mãn án, vẫn có thể bị trục xuất vĩnh viễn, không xét đến quá trình cải tạo, đóng góp sau này. Luật, như cách nói của luật sư Pasquarella, “không nhìn thấy con người đã thay đổi”.
Bà Melissa Trần chỉ là một cái tên trong số đó – một ví dụ rõ nét về khoảng cách giữa luật chữ và đời sống thực.
Dư luận chia rẽ: nạn nhân hệ thống hay kẻ phải chịu trách nhiệm?
Tin bà bị trục xuất lập tức gây tranh cãi dữ dội trên mạng xã hội người Việt. Có người thương cảm cho rằng đây là “bi kịch trên bi kịch” của thế hệ tị nạn, trách chính sách di trú tàn nhẫn, trách Mỹ nói nhiều về nhân quyền nhưng vẫn cùm tay, cùm chân người di dân trên chuyến bay dài gần hai ngày.
Nhưng cũng không ít ý kiến gay gắt: “Vi phạm pháp luật thì phải chịu”, “ở Mỹ hàng triệu người Việt đâu ai bị trục xuất nếu sống đàng hoàng”, “ cắt cúp, chỉ nói một nửa sự thật”, “nếu không phạm tội thì đã có quốc tịch, ai mà đụng tới được”. Người khác hỏi thẳng: “Tại sao hai chục năm không lo thi quốc tịch, không gỡ bản án cũ, để giờ gào lên đòi công lý?”
Giữa những dòng chữ ấy, hình ảnh bà Melissa Trần bị xé làm hai nửa: một bên là “nạn nhân của luật lỗi thời và chính trị di trú”, một bên là “người phạm tội phải chịu hậu quả”. Sự thật có lẽ nằm đâu đó ở giữa – nơi một người phụ nữ vừa là cô bé tị nạn 11 tuổi ngày nào, vừa là người trưởng thành đã từng ký vào một bản nhận tội mà bản thân không hiểu hết hệ quả.
Câu hỏi còn lại cho cộng đồng người Việt ở Mỹ
Luật sư Pasquarella khuyên những ai đang trong diện có nguy cơ trục xuất, nhưng vẫn còn ở Mỹ, phải tìm trợ giúp pháp lý sớm nhất có thể. Họ cần quay lại tòa án nơi từng bị kết án, xem có khả năng hủy hoặc sửa bản án hay không, trước khi ICE gõ cửa. Bởi một khi đã bị bắt giam, thời gian chạy đua với thủ tục gần như bằng không.
Câu chuyện của bà Melissa Trần, vì thế, không chỉ là chuyện một người đàn bà bị cùm tay trên chuyến bay 48 giờ. Đó là lời nhắc cho cả một cộng đồng: những vết thương chiến tranh chưa bao giờ là chuyện quá khứ, và một chữ ký tuổi trẻ có thể ám theo cả cuộc đời nơi xứ người.
Ở đâu đó tại Maryland, bốn đứa trẻ vẫn hỏi bao giờ mẹ trở lại. Ở đâu đó tại Việt Nam, một người phụ nữ 43 tuổi tập quen với nắng, với mùi, với tiếng nói quê hương mà mình đã rời bỏ khi còn là một đứa bé 11 tuổi. Giữa hai bờ Thái Bình Dương là những trang luật khô khốc, những cuộc tranh luận gay gắt, và câu hỏi lơ lửng: người ta nên được phép mắc sai lầm đến đâu, và phải bị trừng phạt đến bao giờ?
