Khi Mỹ và châu Âu rút quân, Uzbekistan trở thành bên tiên phong đầu tư vào Afghanistan.
Theo trang oilprice.com, khi phương Tây dần rút lui khỏi Afghanistan, Uzbekistan nổi lên như một quốc gia tiên phong trong kiến tạo ổn định và kết nối khu vực thông qua chủ nghĩa thực dụng và hợp tác kinh tế. Thay vì cô lập Afghanistan, Uzbekistan đang đầu tư mạnh mẽ vào các dự án cơ sở hạ tầng chiến lược, quản lý tài nguyên nước và thúc đẩy thương mại, định vị mình là cầu nối quan trọng giữa Đông và Tây.
Người dân tại một khu chợ ở Kabul, Afghanistan. Ảnh: THX/TTXVN
Chiến lược ổn định thông qua kết nối
Nằm ở vị trí chiến lược, Uzbekistan và các nước cộng hòa Trung Á láng giềng đã chứng kiến hàng thập kỷ chiến tranh và bất ổn ở Afghanistan. Chuyên gia Javlon Vakhabov của Viện Quốc tế về Trung Á tại Tashkent gọi chính sách của Uzbekistan là "ổn định thông qua kết nối". Đây là cách tiếp cận thực dụng, thừa nhận rằng Afghanistan là "người hàng xóm mãi mãi" và việc cô lập quốc gia này sẽ không mang lại lợi ích cho hòa bình khu vực.
Mối quan hệ giữa Uzbekistan và Taliban đã có từ lâu, trước cả khi NATO rút quân vào tháng 8/2021. Năm 1997, Tổng thống Uzbekistan khi đó, Islam Karimov, đã đề xuất "Group 6 + 2" về Afghanistan, nhấn mạnh đối thoại chính trị là con đường dẫn đến hòa bình. Mặc dù các nỗ lực ban đầu gặp khó khăn, nhưng Uzbekistan vẫn kiên trì theo đuổi con đường ngoại giao. Tháng 3/2018, Hội nghị Tashkent kêu gọi đàm phán hòa bình trực tiếp giữa Taliban và Cộng hòa Hồi giáo Afghanistan. Đến tháng 7/2022, Uzbekistan tiếp tục tổ chức hội nghị về Afghanistan với sự tham gia của 30 quốc gia, tạo cơ hội cho cộng đồng quốc tế đánh giá chính quyền Taliban và khuyến khích đầu tư.
Hiện Uzbekistan đang tập trung vào các dự án cơ sở hạ tầng quy mô lớn nhằm tăng cường kết nối khu vực. Khu kinh tế tự do Termez là một điểm sáng, cung cấp thị thực 2 tuần cho du khách Afghanistan, với khả năng xử lý 100.000 xe tải và 900.000 tấn hàng hóa mỗi năm. Đây là cửa ngõ quan trọng cho hoạt động thương mại. Tuyến đường sắt xuyên Afghanistan, trị giá 7 tỷ USD và dài 765 km, hứa hẹn cắt giảm chi phí vận chuyển từ 30-40% khi kết nối với các cảng của Pakistan. Uzbekistan cũng đang xem xét mở rộng tuyến đường sắt từ Hairatan đến Herat, một trung tâm trung chuyển thương mại tiềm năng với Iran và Turkmenistan.
Trong lĩnh vực năng lượng, đường dây điện Surkhan–Pol-e-Khumri công suất 1.000 MW sẽ hỗ trợ điện khí hóa giao thông ở Afghanistan và có thể liên kết với dự án điện CASA-1000. Uzbekistan hiện là nhà xuất khẩu điện hàng đầu sang Afghanistan, cung cấp gần 60% lượng điện nhập khẩu của quốc gia này. Khi đi vào hoạt động, tuyến đường này sẽ tăng 70% lượng điện xuất khẩu của Uzbekistan sang Afghanistan, đạt 6 tỷ kWh mỗi năm.
Một trong những thách thức lớn nhất ở Trung Á là căng thẳng về nước, đặc biệt là với việc xây dựng kênh đào Qosh Tepa ở Afghanistan, đe dọa giảm lưu lượng sông Amu Darya từ 15-20%. Điều này có thể gây ra thảm họa cho ngành nông nghiệp Uzbekistan, vốn chiếm 25% GDP và 26% lực lượng lao động. Tuy nhiên, vào tháng 4/2025, Uzbekistan và Afghanistan đã đạt được thỏa thuận hợp tác chia sẻ tài nguyên nước trong lưu vực sông Amu Darya, một dấu hiệu cho thấy mối quan hệ song phương đang ngày càng "được thể chế hóa".
Thỏa thuận này chứng minh rằng mặc dù Uzbekistan chưa công nhận chính quyền Taliban, nhưng hợp tác thực tế là điều cần thiết để giải quyết các vấn đề chung. Uzbekistan cũng ưu tiên giải quyết mối đe dọa từ các nhóm khủng bố có thể đang trú ẩn tại Afghanistan. Việc đưa Afghanistan trở thành một bên tham gia Hiệp định Almaty năm 1992, điều chỉnh phân bổ nước, có thể giúp đưa Afghanistan vào cơ chế quản lý khu vực, biến quốc gia này thành một phần của giải pháp thay vì vấn đề.
Tầm nhìn dài hạn và cơ hội mới
Thương mại song phương giữa Uzbekistan và Afghanistan đã tăng lên 1,1 tỷ USD vào năm 2024, chủ yếu là xuất khẩu từ Uzbekistan. Bên cạnh thương mại, Uzbekistan coi Afghanistan là một cầu nối của khu vực, không chỉ là thị trường. Uzbekistan nhìn thấy cơ hội trong khai thác các khoáng sản quan trọng ở Trung Á và có thể giúp Mỹ xây dựng chuỗi cung ứng khoáng sản an toàn, giảm phụ thuộc vào các nguồn khác.
Trong bối cảnh địa chính trị phức tạp, Uzbekistan đang tìm kiếm sự cân bằng bằng cách theo đuổi quan hệ đối tác với EU, Trung Quốc và các nước láng giềng. Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen và Chủ tịch Hội đồng châu Âu António Costa đã thăm Uzbekistan vào tháng 4 năm nay để "nâng tầm quan hệ đối tác", đặc biệt trong thúc đẩy đầu tư trực tiếp nước ngoài, đảm bảo tiếp cận khoáng sản quan trọng và thúc đẩy trao đổi giáo dục.
Với việc phương Tây giảm hiện diện, Uzbekistan đang chủ động định hình tương lai của khu vực. Các sáng kiến như Chiến lược Uzbekistan 2030 và Trung tâm Cải cách Tiến bộ tập trung vào phát triển kinh tế và xã hội, quản trị tốt và tăng cường sự tham gia của công dân. Uzbekistan không chờ đợi sự can thiệp từ bên ngoài mà đang tự mình thúc đẩy một cách tiếp cận "kinh tế trước tiên" với các nước láng giềng, một chiến lược mà các nước cộng hòa gọi là "chấp nhận thực tế" sau dự án xây dựng quốc gia thất bại của phương Tây ở Afghanistan.
Sự đầu tư kiên định và chính sách thực dụng của Uzbekistan vào Afghanistan không chỉ hứa hẹn mang lại sự ổn định cho khu vực mà còn mở ra những cơ hội kinh tế mới, định vị Uzbekistan như một nhân tố quan trọng trong một khu vực đang thay đổi nhanh chóng. Liệu cách tiếp cận này có thể mang lại kết quả bền vững cho Afghanistan và Trung Á hay không? Thời gian sẽ trả lời.
