Cuộc trưng cầu dân ý truất phế Bảo Đại năm 1955 (kỳ 1)

[Romano]

Vào năm 1953 khi mới 11 tuổi và còn là cậu học sinh Lớp Nhất (năm cuối cùng của tiểu học) tôi được hân hạnh lên Tòa Thị Chính Thành Phố Hải Phòng để nhận chiếc bánh Trung Thu do Đức Quốc Trưởng (Head of State) Bảo Đại trao cho học sinh trong dịp lễ quan trọng của thiếu nhi.
Kể từ năm 1949 khi Pháp chính thức trao trả độc lập cho Việt Nam và chỉ giữ lại Bộ Quốc Phòng và Bộ Tài Chánh thì ngọn cờ quốc gia (cờ vàng ba sọc đỏ) được giương lên khắp nông thôn tới thị thành – những nơi do chính quyền quốc gia kiểm soát. Các đồn bót của Quân Đội Quốc Gia, cảnh sát, các tòa thị chính, các trường học, ngọn cờ vàng ba sọc đỏ ngạo nghễ tung bay. Ngọn cờ tam tài (cờ Pháp) chỉ còn treo ở Cao Ủy Phủ và các doanh trại của Quân Đội Liên Hiệp Pháp. Trường Võ Bị Liên Quân Đà Lạt (sau này Ô. Diệm đổi thành Trường Võ Bị Quốc Gia), Trường Hành Chánh Quốc Gia (sau này Ô. Diệm đổi thành Học Viện QGHC) được Quốc Trưởng Bảo Đại thiết lập theo kiểu mẫu của Trường Võ Bị Saint-Cyr và Trường ENA. Hình Đức Quốc Trưởng Bảo Đại vừa mặc Âu phục vừa mặc quốc phục được trang trọng in trên các tờ giấy bạc, tem thư… và là biểu tượng của chính thể quốc gia, chống lại cộng sản. Thế nhưng Pháp bất ngờ thất trận Điện Biên Phủ và không còn khả năng ngăn chặn làn sóng Đỏ tràn xuống Đông Nam Á và người Mỹ nhảy vào thế chân người Pháp để tránh thảm họa sụp đổ của Vùng Đông Nam Á như quân bài Domino. Do sự giới thiệu của Hồng Y Spellman và do áp lực của Ngoại Trưởng Foster Dulles, Vua Bảo Đại phải chấp nhận đề cử Ô. Ngô Đình Diệm giữ chức vụ thủ tướng thay Hoàng Thân Bửu Lộc để người Mỹ bày thế trận chống cộng mới cho Đông Nam Á. Và gia đình tôi di cư vào Nam. Tôi tiếp tục theo học lớp Đệ Thất (Lớp 7) tại Trung Học Trần Lục – một trường Công Giáo ở Bùi Chu Phát Diệm di cư vào Nam – không có địa điểm phải học nhờ Trường Tiểu Học Đồ Chiểu nằm sát Chợ Tân Định do Linh Mục Trần Phúc Long làm hiệu trưởng. Việc học tương đối êm đềm thì bỗng dưng một tuần lễ trước ngày Trưng Cầu Dân Ý (23 – 10 – 1955), học sinh chúng tôi đưa xe nhà binh (xe camion) chở tới Chợ Bình Tây (Chợ Lớn), tay cầm hình Vua Bảo Đại bị gạch mặt, hát khản cả tiếng những bài vè mà tôi còn nhớ được vài câu như sau “Ve vẻ vè ve, nghe vè Bảo Đại, là quân ăn hại…” (Điều này tôi đã ghi lại trong cuốn hồi ký tù, hồi ký lịch sử Những Sự Thực Không Thể Chối Bỏ xuất bản năm 1987). Sau cuộc xuống đường chửi bới Quốc Trưởng Bảo Đại, chiều hôm đó chúng tôi được các thầy cô phát cho mỗi đứa 5 đồng gọi là tiền “Cụ” thưởng cho học sinh. Số tiền 5 đồng lúc đó quá lớn và quá sướng để tha hồ ăn thịt bò khô, đậu đỏ bánh lọc và coi Ciné ở Rạp Moderne cũng nằm sát Chợ Tân Định. Cùng với những chiến dịch như vậy, đài phát thanh ra rả truyền đi những lời hướng dẫn đồng bào đi bỏ phiếu “Xanh bỏ vào giỏ, Đỏ bỏ vào thùng” tức lá phiếu màu xanh in hình Ô. Bảo Đại thì bỏ vào giỏ rác, lá phiếu màu đỏ in hình Ô. Diệm thì bỏ vào thùng phiếu. Đầu óc thơ dại của trẻ nhỏ dễ bị tiêm nhiễm. Tôi bắt đầu có thiện cảm với “Cụ Ngô” và căm ghét “Bảo Đại bán nước” mà không cần tìm hiểu và cũng không biết tìm hiểu lịch sử xem thực hư thế nào.
Nay tuổi đời đã ngoài sáu mươi, nhân lúc về hưu rảnh rỗi, và cũng do may mắn tìm được tài liệu biên khảo dưới đây, xin giới thiệu quý vị, quý bạn cùng đọc để có dịp nghiên cứu lịch sử, từ đó có cái nhìn toàn cảnh và trung thực về một giai đoạn chính trị quan trọng của Miền Nam. Nếu Mỹ không đưa Ô. Diệm về nước, nếu Ô. Diệm không lật đổ Quốc Trưởng Bảo Đại thì thể chế chính trị của Miền Nam là một nền quân chủ lập hiến chứ không phải Tổng thống chế. Ai dám khẳng định chế độ Tổng thống kiểu Mỹ, Pháp, Phi Luật Tân, Đại Hàn, Nam Dương, Nam Mỹ và Phi châu… tốt đẹp hơn nền quân chủ lập hiến của Anh quốc, Nhật Bản, Thái Lan ?

Đào Văn Bình

❀ ❀ ❀ ❀ ❀

Chương trình Nghiên cứu Vành đai Thái Bình Dương
Viện Đại học California, Đơn vị Khảo cứu Liên khoa, 2005

XÂY DỰNG DÂN CHỦ : CUỘC TRƯNG CẦU DÂN Ý TRUẤT PHẾ BẢO ĐẠI NĂM 1955

Pacific Rim Research Program
University of California, Multi-campus Research Unit, 2005
Staging Democracy : South Vietnam’s 1955 Referendum to depose Bao Dai

[Jessica Chapman – Ph.D., University of California at Santa Barbara]

Vào ngày 23-10-1955, người dân miền Nam Việt Nam đã đi bỏ phiếu để chọn lựa giữa vị Hoàng đế đã lỗi thời và vị Thủ tướng còn xa lạ với người dân (far-from-popular). Cơ quan tuyên truyền của chính phủ nói với người dân rằng Hoàng Đế Bảo Đại là kẻ bán nước, hiếu sắc chẳng khác nào một thứ của nợ làm cản bước đi lên của đất nước. Trong khi đó, Ô. Diệm hứa đưa đất nước vào thời kỳ sán lạn của lịch sử Việt Nam đánh dấu bằng một nền dân chủ, dân tộc tự quyết và bảo đảm quyền hạn của mọi công dân.

Những bằng chứng mới đây lấy ra từ văn khố Việt Nam (trước 1975) cho thấy cuộc trưng cầu dân ý này phải được coi như một biến động văn hóa và chính trị quan trọng của Miền Nam. Nó tác động lâu dài lên lãnh vực chính trị nằm dưới Vĩ Tuyến 17 và trên mối bang giao giữa Hoa Kỳ và Nam Việt Nam. Tuy nhiên, cho đến ngày hôm nay các sử gia và các nhà quan sát đã diễn giải cuộc trưng cầu dân ý Tháng 10, 1955 hoàn toàn theo lăng kính (nhãn quan) Hoa Kỳ, từ đó đã đưa tới hàng loạt những kết luận thiếu sót về bản chất và ý nghĩa của nó. Lối nghiên cứu lấy Hoa Kỳ làm trung tâm điểm, thiếu vắng sự khảo cứu về Miền Nam làm cho người ta không hiểu thấu suốt bản tính rất phức tạp của người bạn đồng minh của Hoa Kỳ trong Cuộc Chiến Tranh Việt Nam. Chính vì thế cuộc khảo cứu về chính trị nội bộ của Sài Gòn thật cần thiết để giúp cho các sử gia tiến hành một cuộc tái lượng giá về những nhận thức và chính sách của Hoa Kỳ.
Cho đến đầu thập niên 1990, những cuốn sách diễn giải đầy đủ về cuộc trưng cầu dân ý truất phế Quốc trưởng Bảo Đại của Ô. Diệm do các ký giả viết ra hoặc trên các hồi ký chính trị cho thấy chúng ta không thể coi những tác phẩm này là những diễn giải có tính cách biên khảo. (1) Nói một cách đúng đắn nhất, những cuốn sách đó đều kết luận rằng cuộc trưng cầu dân ý này không phải là cuộc hành xử dân chủ như Ô. Diệm nói. Ngay cả những người biện hộ cho Ô. Diệm như Anthony Trawick Bouscaren và sĩ quan tình báo CIA Edward Lansdale cũng tán thành những lời chỉ trích nặng nề nhất đối với Ô. Diệm khi các cuốn sách kết luận rằng chính quyền Nam Việt Nam chưa đủ khả năng hoặc không muốn tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý thật tự do Tháng 10, 1955. Nói chung, những cuốn sách mới đây đều cho rằng cuộc trưng cầu dân ý đó nhằm củng cố quyền lực của Ô. Diệm và một vài cuốn cho rằng đây là dấu hiệu hé mở cho thấy bản chất áp bức, độc tài của chế độ Ngô Đình Diệm và quay trở lại ám ảnh các giới chức Hoa Kỳ trong những năm tháng kế đó.
Joseph Buttinger – nhà chuyên khảo về Việt Nam đã cho rằng biến cố Tháng 10, 1955 là “Tháng mà di vật của quá khứ đã bị quăng vào đống mục nát của lịch sử: Đó là chế độ quân chủ cùng với vị vua cuối cùng không xứng đáng là Bảo Đại.” (2) Ông phê phán cuộc bầu cử độc diễn (one-side election) đó là xúc phạm (outrageous) và không cần thiết, bởi vì “không một ai mà không biết kết quả của cuộc bầu cử sẽ như thế nào.” (3) Ông cho rằng Diệm có đủ sức để không thèm nghe tiếng nói chống đối từ Sài Gòn chống lại kết quả cuộc bầu cử công nhận chế độ độc trị (one-man rule) và làm suy giảm giá trị chính trị lâu dài của cuộc bỏ phiếu và chiến dịch vận động của Diệm về bản chất chính trị của Miền Nam.
Phóng viên Donald Lancaster, người ở Sài Gòn đã và chứng kiến biến cố ồn ào 1955 này, ghi nhận như sau “Bởi vì Bảo Đại không có cơ hội tự biện hộ cho nên hệ truyền thông và báo chí do chính phủ kiểm soát đã tha hồ nhục mạ ông.” (4) Lancaster viết “Diệm thích đánh bại kẻ thù hơn là nói chuyện với kẻ thù,” và ông kết luận rằng điều này trước mắt đem lại sự ổn định tạm thời cho vùng nông thôn. Tuy nhiên ông hàm ý rằng thái độ đàn áp của Ô. Diệm tạo nên một sự yên bình nho nhỏ trong điều kiện tốt nhất, nhưng không hé mở một chi tiết nào về tương lai chính trị lâu dài của Miền Nam.
Nhà ngoại giao Hoa Kỳ Cheater Cooper cho rằng cuộc trưng cầu dân ý trước hết cho người ta nhìn thấy rõ con người của Ô. Diệm và em là Ngô Đình Nhu, và nhà báo Robert Shapen còn đi xa hơn nữa bằng cách ghi điểm cho Nhu đã đạo diễn hoàn toàn cuộc trưng cầu dân ý. (5) Cooper nhớ lại Diệm và Nhu, cả hai đã ra lệnh và khuyến khích vi phạm trắng trợn bầu cử, nhưng người Hoa Kỳ lại cố giữ bộ mặt tốt đẹp cho cuộc bầu cử. (6) Lúc bấy giờ, với sự hợp tác của người Hoa Kỳ, Diệm có thể đạt được mọi mục đích và củng cố quyền lực tại Nam Việt Nam vào cuối năm 1955. Tuy nhiên theo Cooper, những chương trình và chính sách của Diệm từ thời điểm đó “đã đưa tới thảm họa không sao tránh khỏi.” (7)
Những tác phẩm này, cùng với một vài cuốn sách khác, cấu thành một “bản thảo lịch sử đầu tiên”; một nỗ lực của những người Hoa Kỳ đã can dự vào cuộc chiến tranh tại Việt Nam để giải thích những căn nguyên của nó. Gần đây, các sử gia đã duyệt lại những đánh giá của các ký giả về cuộc trưng cầu dân ý, dựa theo những tài liệu của chính phủ Hoa Kỳ mới vừa giải tỏa để đưa ra sự giải thích có tính tường tận việc Hoa Kỳ liên minh với Việt Nam. Trong cuốn sách đưa ra một khảo hướng mới về bộ tham mưu của Eisenhower ở Việt Nam, David Anderson đã lý giải rõ ràng vị trí của Hoa Thịnh Đốn trong cụộc trưng cầu dân ý truất phế Bảo Đại. Ông nói rằng các giới chức Hoa Kỳ lo lắng không muốn để Diệm thua cộng sản tại vùng nông thôn trong cuộc tổng tuyển cử dự trù vào mùa hè 1956. Để ngăn ngừa tình thế có thể xảy ra, các giới chức Bộ Ngoại Giao tìm cách tái cấu trúc Nam Việt Nam thành một chính thể cộng hòa, khuyến kích Diệm mở rộng nội các và kiến tạo một quốc hội để công bố tân hiến pháp. Anderson viết như sau “Mặc dù người Hoa Kỳ thích thành lập quốc hội hơn trước khi loại trừ Bảo Đại, nhưng Diệm đã có chủ ý riêng.” (8) Các giới chức Hoa Kỳ thận trọng không muốn tạo ra sự khủng hoàng trong mối liên hệ với Sài Gòn, quan sát một cách thụ động trong khi Ô. Diệm tổ chức cuộc trưng cầu dân ý với sự cố vấn tệ hại (ill advised referendum) và từ chối lời cố vấn của Hoa Kỳ là tránh gian lận kết quả bầu cử. Anderson kết luận rằng sự thắng cử không cân sức của chính quyền Nam Việt Nam cho thấy “đây không phải là tiêu biểu thực sự cho quyền lực và uy tín của Diệm. Nhược điểm của Hoàng Đế, sự sáo trộn của đối lập chính trị và những yếu tố như thế đã giải thích chiến thắng của ông ta.” (9)
Sử gia Seth Jacobs, mới đây trong cuốn biên khảo về Ngô Đình Diệm đã đi một bước xa hơn trong việc lên án cuộc trưng cầu dân ý như là một hài kịch phản dân chủ (undemocratic farce). Ông cho rằng “không có gì sống động hơn để chứng tỏ Diệm không quan tâm gì đến tiến trình dân chủ là cuộc truất phế Bảo Đại Tháng 10, 1955.” (10) Jacobs đã sai lầm khi không khẳng định rằng Ô. Diệm có thể phớt lờ toàn bộ cử tri và trao phó toàn thể tương lai của ông cho những quan thầy đỡ đầu Hoa Kỳ (American patrons), nhưng Ô. Bảo Đại buộc phải ra tay bằng cách cất chức Ô. Diệm vào ngày 18 Tháng 10. Thật vậy, Ô. Bảo Đại chỉ tuyên bố bãi chức sau khi Ô. Diệm công bố kết quả cuộc trưng cầu dân ý và sau một chiến dịch dài tuyên truyền đả phá Hoàng Đế. Tuy nhiên Jacobs đã không lạc đề (đi quá xa) khi cho rằng cuộc trưng cầu dân ý Tháng 10 đã chứng tỏ bản chất độc tài của chế độ Ngô Đình Diệm. Sự bàn luận sơ qua của ông ta về cuộc vận động “lố bịch” của Ô. Diệm làm giảm nhẹ ý nghĩa chính trị của cuộc trưng cầu dân ý ở Nam Việt Nam và cho thấy sự dựa vào các tài liệu viết bằng Anh Ngữ của tuyệt đại đa số các tác phẩm hiện tại biên khảo về việc can dự của Hoa Kỳ vào Việt Nam. (11)
Sự bình luận của Edward Miller về nỗ lực xây dựng quốc gia của Ô. Diệm đã cống hiến một sự tái lượng giá cuộc trưng cầu dân ý dựa trên các nguồn tài liệu Việt Ngữ. Theo quan điểm của ông, Ô. Diệm đã gắn chặt với ý niệm dân chủ hẹp hòi qua cuộc trưng cầu dân ý và suốt nhiệm kỳ của ông. Từ đó Miller cho rằng cuộc trưng cầu dân ý không hẳn phi dân chủ như các học giả trước đây quan niệm. Miller viết “Cấu trúc cuộc trưng cầu dân ý như là một giải pháp để chống lại một ông vua xa rời quần chúng và vắng mặt rồi dính cuộc trưng cầu dân ý đó với ý niệm phổ thông rất được ưa chuộng là nền cộng hòa, Ô. Diệm tin chắc rằng phản ứng sẽ rất thuận lợi.” (12) Mặc dù Miller không đưa ra nhiều bẳng chứng về chiến dịch trưng cầu dân ý của Ô. Diệm, song ông có thể thực sự tranh cãi với những tài liệu giải thích trước đây bằng cách lượng giá nó trong bối cảnh chính trị của Miền Nam.
Cả ba tác giả này đã mở đường cho những cuộc khảo cứu xuyên suốt về cuộc trưng cầu dân ý truất phế Vua Bảo Đại. Sự giải thích về vai trò của Hoa Kỳ trong chiến dịch này của Anderson đã giúp chúng ta hiểu mối bang giao với Việt Nam trong thập niên 1950. Còn Jacobs và Miller thì soi sáng thêm những chi tiết rất có giá trị về bản chất chế độ của Ô. Ngô Đình Diệm, nó không tương hợp với những ý niệm về dân chủ và dân tộc tự quyết của Hoa Kỳ. (13) Vì Anderson và Jacobs chỉ dựa trên các tài liệu của Hoa Kỳ cho nên khả năng lượng giá tính chân thực của những nhận thức và giải pháp của các giới chức Hoa Kỳ về các biến động chính trị nói chung và cuộc trưng cầu dân ý nói riêng đã bị giới hạn. Ngoài ra, không có sử gia nào nói ở trên đã tập trung mạnh mẽ vào cuộc trưng cầu dân ý đã diễn ra như thế nào và cũng không từng trải qua trong lòng Việt Nam.
Những năm gần đây, một vài học giả đã lợi dụng những nguồn tài liệu Việt Ngữ để duyệt lại những dấu ấn hiện có về những cuộc Chiến Tranh Việt Nam. (14) Đề mục này là một cố gắng để tìm biết nhãn quan của Hoa Kỳ trong quá khứ và tiến tới một hiểu biết đầy đủ hơn về sự liên kết với Nam Việt Nam bằng cách giới thiệu cuộc khảo cứu nguyên thủy từ những tài liệu từ văn khố Việt Nam mới vừa giải tỏa và từ báo chí xuất bản ở Sài Gòn trong những tháng tiến hành cuộc trưng cầu dân ý. Họ xử dụng những nguồn tài liệu bằng Việt và Pháp Ngữ để khám phá cuộc trưng cầu dân ý có tác dụng như là một biến động chính trị và văn hóa của Nam Việt Nam và cũng là giây phút quyết định trong mối bang giao Mỹ/Nam Việt Nam. Phương pháp này là bản minh họa cho khuynh hướng của các sử gia nghiên cứu về chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ, đa dạng hóa bằng cách chú tâm đến yếu tố văn hóa trong những mối bang giao và quốc tế hóa vấn đề nghiên cứu ngoại giao, vượt qua những giới hạn giả tạo áp đặt bởi những chuyện kể về “quốc gia”. Một trong những sử gia tăm tiếng về Việt Nam, Fredrik Logevall mới đây vừa nhận ra một nhu cầu đặc biệt cho việc khảo cứu có tính cách “hãnh diện chủng tộc” (ethnocentric) về việc Ngô Đình Diệm củng cố quyền kiểm soát Miền Nam từ 1954-1956 như là phương tiện để tìm hiểu vai trò của Hoa Kỳ tại Việt Nam. (16) Tiêu đề nhằm tìm kiếm câu hỏi cho yêu sách này bằng cách soi sáng sự phức tạp của diễn biến chính trị Miền Nam.
Cuộc khảo cứu văn khố Việt Nam hé mở một vài khía cạnh rất có ý nghĩa của cuộc Trưng Cầu Dân Ý Truất Phế Bảo Đại ngày 23-10-1955 mà các nguồn tài liệu của Hoa Kỳ rất tối nghĩa. Khảo sát bối cảnh chính trị của Miền Nam, chúng ta thấy cuộc trưng cầu dân ý không phải chỉ có ý nghĩa lật đổ một ông vua xa rời quần chúng bởi những thủ đoạn độc đoán. Nhìn thật kỹ vào những lời tuyên truyền của Ô. Diệm, những lời tuyên truyền này đã làm sáng tỏ việc Ô. Diệm thay đổi bản chất chính trị của Miền Nam bằng cách lái đất nước chuyển từ quá khứ cổ truyền qua một tương lai tân tiến để đối đầu với chế độ cộng sản tại Miền Bắc. (18) Diệm đã phối hợp hệ thống luân lý Khổng Mạnh với tư tưởng của Phương Tây về dân chủ và tự do để biện minh cho việc truất phế Hoàng Đế và thay thế cuộc tổng tuyển cử năm 1956 quy định bởi Hiệp Định Genève bằng cuộc bầu Quốc Hội tổ chức vào đầu năm 1956. Mặc dầu Diệm về mặt truyền thống là tiêu biểu của một lãnh tụ độc đoán, không màng chi đến dân chủ, nhưng ông lại đưa ra những lời hứa hẹn về quyền dân chủ và quyền tự quyết trong suốt chiến dịch truất phế Vua Bảo Đại và chính nó đã tạo thành những xung đột về chính trị của Miền Nam trong tương lai. Những đối thủ của Thủ Tướng từ đó căn cứ vào những hứa hẹn cao quý như quyền bình đẳng và quyền tự quyết để chỉ trích chế độ của ông đã không theo đúng những gì đã đề ra.
Hơn thế nữa, cuộc trưng cầu dân ý là một biến cố thật quan trọng trong những ngày đầu của mối bang giao Mỹ-Nam Việt Nam. Theo đúng xu hướng ngoại giao, Tony Smith đã viện dẫn “chủ nghĩa tư bản dân chủ cấp tiến” (liberal democratic capitalism), Hoa Kỳ đã hỗ trợ cuộc bỏ phiếu như là một phương tiện để quảng bá dân chủ tại Đông Nam Á. (19) Tuy nhiên, các giới chức Hoa Kỳ – từ Bộ Trưởng Ngoại Giao John Foster Dulles tới Đại Sứ tại Sài Gòn là Frederick Reinhardt lại lo lắng đến nhận xét của thế giới về cuộc trưng cầu dân ý hơn là những gì diễn ra trong nội tình Miền Nam. Nhắm mắt làm ngơ trước những mâu thuẫn giữa lời tuyên truyền về dân chủ và những hành động phi dân chủ của Diệm, coi nhẹ sự chống đối chính trị lan rộng và dai dẳng, Hoa Kỳ giúp tạo ra sự bất mãn của quần chúng từ đó gây tai họa cho chính phủ của Diệm cho đến khi ông bị thảm sát vào Tháng 11, 1963. Bởi vì việc truất phế Bảo Đại là thất bại cuối cùng của người Pháp đã mất ảnh hưởng ở Việt Nam, người Mỹ muốn gặt hái những thành quả trong tương lai mà không cần đến sự hỗ trợ của đồng minh Âu Châu. (20) Nói ngắn gọn, cuộc trưng cầu dân ý Tháng 10 đã tạo thành một không khí chính trị cho người dân Miền Nam và mối quan hệ ngoại giao dai dẳng giữa Mỹ – Nam Việt Nam. Chính vì thế, đứng về mặt khảo cứu, nó có giá trị như là một biến cố cấu thành lịch sử ban đầu của Việt Nam Cộng Hòa và cũng là giây phút quan trọng trong những mối quan hệ ngoại giao của Hoa Kỳ.
Diệm đã tìm cách lách khỏi (angling) sự giám sát của Bảo Đại từ khi vị hoàng đế này bổ nhiệm ông ta lãnh đạo Miền Nam vào Tháng 6, 1954. Điều này cuối cùng đã đưa tới sự xung đột giáo phái (sect crisis) vào Tháng 3 và Tháng Tư 1955. Những đối thủ chính về quân sự và chính trị – không phải cộng sản của Diệm là Hòa Hảo, Cao Đài và Bình Xuyên vào đầu Tháng 3 đã trình tối hậu thư lên Diệm đòi có đại biểu trong chính quyền Miền Nam. Diệm từ chối những yêu cầu này, cuối cùng khiêu khích Bình Xuyên vào cuộc chạm trán quân sự với quân đội của chính quyền. Vì không có sự bảo đảm trung thành của Quân Đội Quốc Gia của Miền Nam, Diệm suýt nữa thất bại trước “băng đảng Mafia” Việt Nam. Nhưng Diệm đã chiến thắng các giáo phái vào giờ thứ mười một làm ngạc nhiên cả những người ái mộ trung thành nhất và tạo được cam kết ủng hộ mạnh mẽ của Hoa Kỳ.
Biến cố này làm tăng thêm lòng căm ghét và nghi ngờ của Diệm đối với người Pháp, làm mạnh thêm quyết tâm lật đổ Bảo Đại – người mà Diệm kết án là đã cấu kết với các nhân viên của Pháp và các giáo phái phản loạn để xúi giục làm loạn. Thật vậy, Bảo Đại đã âm mưu với chính quyền Pháp thay thế thủ tướng bằng một thể chế quốc gia khác giữa lúc hai bên giằng co dữ dội. (21) Hành vi lật đổ này cam kết rằng Diệm tìm cách truất phế Hoàng Đế là để lấy lại một chút ít quyền kiếm soát chính trị Miền Nam. Diệm không hề cô đơn trong việc từ bỏ Bảo Đại, bằng cớ là vào ngày 30-4-1955 một Hội Đồng Cách Mạng vừa được thành lập yêu cầu chính quyền Sài Gòn phải lật đổ Hoàng Đế ngay. Tuy nhiên hội đồng, bề ngoài ra vẻ ủng hộ Diệm nhưng thực chất khống chế bởi các thành viên Cao Đài và tìm cách kiểm soát chính quyền nếu như Diệm dựa vào sự hậu thuẫn này. (22) Chính vì thế Diệm đã từ chối và tiến hành việc lật đổ Bảo Đại để chính thống hóa quyền lực của mình qua cuộc trưng cầu dân ý tám tháng sau.
Các sử gia đã đưa ra một số giải thích tại sao Diệm từ chối đi theo kế hoạch của Hội Đồng Cách Mạng là lật đổ Bảo Đại ngay vào mùa Xuân 1955. Một số cho rằng Thủ Tướng đã giữ đúng cam kết là không dùng quyền lực của mình để lật đổ Bảo Đại một cách chuyên quyền, mà đưa số phận của Bảo Đại cho nhân dân quyết định. (23) Edward Miller còn giải thích thêm rằng nếu như Diệm nhượng bộ Hội Đồng Cách Mạng và tuyên bố lật đổ Bảo Đại thì có thể bị chính ngay người của Diệm kết tội là làm đảo chính (coup d’etat) điều đó có thể nguy hại cho quyền hành của ông ta vốn đã mong manh. Thật vậy, bên trên những toan tính đó, Diệm không phải chỉ muốn lật đổ Bảo Đại không thôi mà nhân đó khẳng định rằng ông ta là người giải phóng dân tộc duy nhất. Ông ta tìm cách chính thống hóa quyền lực của mình trong việc hình thành chính quyền mới cho Miền Nam và chỉ có thể đạt mục đích đó khi chống lại áp lực của Hội Đồng Cách Mạng. Ông ta quyết định đầu tư vào việc xóa bỏ vương triều và chính bản thân ông ta sẽ nắm quyền lực một cách hợp pháp và chính thống, chính vì thế mà trưng cầu dân ý là giải pháp hoàn hảo nhất cho kế hoạch này.
Để lấy lại quyền kiếm soát chính trị của Miền Nam, Diệm chờ cho đến khi cuộc khủng hoảng giáo phái hạ giảm trước khi đối phó với yêu cầu của Hội Đồng Cách Mạng là yêu cầu thành lập một tân chính phủ. Thủ Tướng đã tìm cách chính thống hóa sứ mạng lật đổ và phế bỏ Bảo Đại cùng dòng dõi qua hoàng tộc Nguyễn Phước. Có thể là để ngăn chặn bớt sự phỉ báng và để bảo vệ các lăng tẩm, cung điện, hoàng tộc đã hăng hái triệu tập vào ngày 15-6-1955. Hội đồng tối cao Nguyễn Phước tộc đã tố cáo Bảo Đại qua những luận cứ như thoái vị trước Việt Minh năm 1945 là một tội chống lại nhân dân Việt Nam, cấu kết với Thực Dân Pháp, Bình Xuyên và các tướng Ba Cụt, Năm Lửa (Trần Văn Soái) của Hòa Hảo làm nguy hại đến nền độc lập quốc gia. Vì thế hoàng tộc cam kết không còn công nhận sự lãnh đạo của Bảo Đại và chính thức mời Diệm làm tổng thống lâm thời. Họ yêu cầu Diệm lãnh đạo cuộc “cách mạng quốc gia” để đưa đất nước qua giai đoạn thật cam go. Về phần mình, Nguyễn Phước tộc yêu cầu Diệm ngưng các chiến dịch bêu xấu đời tư Bảo Đại và tiếp tục bảo vệ các lăng tẩm, cung điện và những nơi thờ tự của Nhà Nguyễn.
Mặc dù sau sự hỗ trợ của hoàng tộc, Hội Đồng Cách Mạng hy vọng dùng việc lật đổ Bảo Đại như một cơ hội chỏi lại chính phủ đương thời. Vào cuối Tháng Sáu, những nhà quan sát của Tòa Đại Sứ Hoa Kỳ ghi nhận “Khuynh hướng mới trong Hội Đồng Cách Mạng mới đây cho thấy có một sự rạn nứt nghiêm trọng giữa Diệm và các thành viên Cao Đài. Chắc chắn là hai phe gặp nhau trong nhu cầu lật đổ Bảo Đại nhưng mục tiêu thì hoàn toàn xung đột với nhau.” Diệm chỉ muốn thay đổi chút ít sau cuộc bầu cử và đưa vào một số khuôn mặt phò tá Diệm vào nội các. Và ông ta bảo đảm chiến thắng bằng cách bắt giữ những thành phần thân Bảo Đại và giữ lại hàng ngũ cực đoan bằng sức mạnh. Đại Sứ Hoa Kỳ Reinhardt nhận xét rằng các thành phần Cao Đài, mặt khác, “muốn tái cấu trúc bằng cách thay thế nhiều nếu không muốn nói là hầu hết nội các bằng những thành phần cách mạng.” Theo Reinhardt, những thành phần Cao Đài trong Hội Đồng Cách Mạng tiếp tục đi theo kế hoạch của Diệm với hy vọng Diệm không chống lại họ và rồi cuối cùng kiếm soát chính quyền. Vào ngày 7 Tháng 7, Diệm theo đề nghị của Cao Đài bằng cách công bố kế hoạch trưng cầu dân ý để lật đổ Bảo Đại đồng thời cho phép Diệm thành lập nền cộng hòa mới cho Miền Nam. Ông ta đưa ra lời công bố tối thiểu phần nào để trả lời những thông điệp từ Hoa Kỳ là sự tiếp tục ủng hộ của Hoa Kỳ lệ thuộc vào khả năng truất phế Bảo Đại bằng con đường quần chúng và hợp pháp. Giới ngoại giao Hoa Kỳ coi đây như là một hành động chính yếu để chặn trước những rắc rối trong tương lai đến từ phía Việt Minh và các giáo phái. (28) Phải đợi tới 6 Tháng 10, sau khi giới ngoại giao Hoa Kỳ ở Sài Gòn nhận ra “một chiến dịch kéo dài ba tuần của chính phủ công kích Bảo Đại” mới biết Diệm sắp đặt ngày trưng cầu dân ý là 23-10-1955. (29) Điều này làm cho Hội Đồng Cách Mạng không kịp thời giờ, lại còn thiếu phương tiện truyền thông, (30) để trưng dụng hoạt động của Diệm cho mục tiêu nắm ảnh hưởng chính trị Miền Nam trong tương lai. Còn Bảo Đại thì sống xa hoa ở Riviera (Pháp) cũng không còn thời giờ để phản ứng và đưa ra một chiến dịch phản công. Dù thế nào đi nữa, vào giờ phút này, Bảo Đại ít có khả năng dành lại uy thế chính trị, tư cách lãnh đạo cũng như khả năng đánh bại Diệm trong cuộc bỏ phiếu dù là cuộc bầu cử công bằng.

Từ Cannes (Pháp) vào ngày 13 Tháng 10, Hoàng Đế phản ứng lại cuộc trưng cầu dân ý bằng cách tố cáo Diệm ngăn cản cuộc hiệp thương thống nhất trong hòa bình giữa Miền Nam và Miền Bắc. Ông khẩn khoàn xin người dân đừng hỗ trợ hoặc khuyến khích “những hành vi của chính phủ (Diệm) trái với tình cảm xâu xa của dân tộc Việt Nam và lý tưởng hòa bình.” (31) Ông không phải chỉ đưa ra lời kêu gọi đối với người dân Việt Nam mà còn gửi tới các nhà lãnh đạo Pháp, Anh và Hoa Kỳ với lý do ông không có phương tiện truyền thông ở Sài Gòn là nơi báo chí bị kiểm duyệt gắt gao. (32) Sau hết để ghi nhận thất bại không thể tránh khỏi, vào ngày 18 Tháng 10, 1955, Bảo Đại đưa ra nỗ lực cuối cùng của để cứu vãn uy quyền bằng cách tố cáo Diệm dùng cuộc trưng cầu dân ý để chủ trương độc tài cá nhân và tạo nên sự hiềm khích giữa Pháp và Hoa Kỳ, đồng thời ông thu hồi quyết định bổ nhiệm Diệm làm Thủ tướng. (33)
Mặc dù Hoa Kỳ lo ngại lời tuyên bố của Bảo Đại có thể đưa tới việc thống nhất Việt Nam dưới sự lãnh đạo của cộng sản, nhưng nỗ lực của Bảo Đại chống lại cuộc trưng cầu dân ý chỉ là một chút gợn sóng trong bối cảnh chính trị của Miền Nam lúc bấy giờ. Diệm tiếp tục tiến hành chiến dịch bôi lọ Hoàng Đế trong suốt tuần lễ trước ngày bỏ phiếu. Tính gan lỳ, cộng thêm một chút hận thù đã đem lại thắng lợi với hơn 98 % số phiếu. (35) Vào ngày 26 Tháng 10, ngay sau khi chiến thắng Bảo Đại được loan báo, Diệm chính thức tuyên bố thành lập Việt Nam Cộng hòa. Ông ta hô hào “Cuộc trưng cầu dân ý ngày 23 Tháng 10 trong đó (người dân Miền Nam) đã tích cực tham gia, bày tỏ sự chấp thuận những chính sách hiện tại và cùng lúc báo trứơc một thời kỳ mới cho tương lai của đất nước”. Mặc dù đây chỉ là lời tuyên truyền quá lố so với mức độ hỗ trợ thật sự của quần chúng, lời tuyên bố của Diệm thành lập nền cộng hòa sau cuộc trưng cầu dân ý thực sự đã đưa đất nước vào một giai đoạn mới. Vào giờ phút này, Miền Nam chuyển hóa từ một khu vực còn rời rạc, sang một thực thể chính trị bán thường trực (semi-permanent) rõ rệt dưới sự kiếm soát của Diệm.
tm