Câu hỏi ám ảnh từ những dăy phố cửa đóng then cài
Nh́n những bức ảnh chụp phố Huế, Hàng Mă, Lư Thường Kiệt sáng sớm, cửa cuốn xám xịt kéo kín, bảng hiệu phủ bụi, tôi cứ bị ám ảnh một câu hỏi rất đơn giản: nếu tiểu thương, hộ kinh doanh Việt Nam không trụ nổi trước đợt siết thuế và hóa đơn lần này, th́ ai sẽ là người bán hàng cho 100 triệu dân? Câu trả lời buồn thay, ngày càng có xu hướng nghiêng về phía… không phải người Việt, mà là hàng Trung Quốc, Thái Lan, Indonesia, Ấn Độ lặng lẽ chảy vào qua các sàn thương mại điện tử, luồn vào từng chiếc điện thoại. Và đó không phải là nỗi lo “cảm tính”, mà đă có số liệu chống lưng.
Hộ kinh doanh đang co lại, khoảng trống trên vỉa hè là có thật
Đến năm 2025, Việt Nam có đâu đó khoảng 3,6–4,2 triệu hộ kinh doanh. Riêng nhóm doanh thu dưới 500 triệu đồng/năm đă chiếm tới gần 1,83 triệu, chính là những sạp chợ, gánh hàng rong, quán phở đầu ngơ, tiệm tạp hóa nhỏ nơi góc phố mà mỗi người đều quen mặt. Từ 2025–2026, nhóm này phải đi qua một cú bẻ lái rất gắt: từ thuế khoán đơn giản sang kê khai doanh thu thực tế, từ quyển hóa đơn giấy sang hóa đơn điện tử, máy tính tiền kết nối trực tiếp với cơ quan thuế, từ sổ tay ghi chép sang phần mềm, kế toán, kê khai. Chi phí tuân thủ mới – phần mềm, máy, nhân sự, tư vấn – được nhiều chuyên gia ước khoảng 3–7% doanh thu, với một quán bún nhỏ hay xe nước mía đầu đường, đó là cả bữa cơm của gia đ́nh. Chưa kể phía trước c̣n là nghĩa vụ bảo hiểm xă hội, bảo hiểm lao động đang lấp ló.
Những con số “biến mất” 20–30% hộ kinh doanh trong vài năm tới hiện mới là dự báo, nhưng không phải không có cơ sở. Chỉ riêng đợt siết hóa đơn điện tử năm 2025, đă có khoảng 3.700–4.000 hộ kinh doanh ở Hà Nội, TP.HCM ngừng hoạt động chỉ trong vài tháng. Cục Thuế thừa nhận đến tháng 3/2025, mới khoảng 0,4% hộ kinh doanh ứng dụng bản đồ số quản lư – nghĩa là hơn 99% vẫn c̣n rất mù mờ với chuyển đổi số. Trong khi đó, theo nhiều nghiên cứu, kênh chợ – tiểu thương vẫn đang phân phối khoảng 70% thực phẩm và hàng thiết yếu cho người dân. Nếu kênh này co lại 10–20% trong ngắn hạn, việc giá thực phẩm tươi sống tăng 15–25%, lạm phát bị đội thêm 0,5–1 điểm phần trăm hoàn toàn không phải chuyện xa vời. Nguy hơn, đây là vùng đệm đang nuôi sống phần lớn lao động phi chính thức – khoảng 65% lực lượng lao động. Nếu 15–25% hộ kinh doanh yếu đi hoặc biến mất, sẽ có tới 1–1,5 triệu người đối diện thất nghiệp tạm thời, đẩy gánh nặng an sinh, trợ cấp, hỗ trợ thất nghiệp lên vai ngân sách.
Khi hàng ngoại đă sẵn sàng lấp chỗ trống qua màn h́nh điện thoại
Trong lúc những dăy phố truyền thống vật lộn với hóa đơn, máy tính tiền và biên bản kiểm tra, thương mại điện tử xuyên biên giới vào Việt Nam lại tăng tốc. Năm 2024, giá trị hàng hóa cross-border vào nước ta đă khoảng 3,4 tỷ USD; sang 2025, con số được ước tính 5–6 tỷ USD, tăng vọt gần 30% chỉ trong một năm. Trung Quốc là “người chơi” lớn nhất với biển hàng giá rẻ, mẫu mă vô vàn, bơi qua Shopee, TikTok Shop, AliExpress, Temu… Riêng TikTok Shop Việt Nam, nửa đầu 2025, giá trị giao dịch tăng tới gần 150%, chiếm khoảng 40–42% thị phần thương mại điện tử, trong đó nhiều ước tính cho rằng 50–60% sản phẩm mang nguồn gốc Trung Quốc. Thái Lan lại mạnh về mỹ phẩm, thực phẩm chế biến, đồ gia dụng, đẩy mạnh các chương tŕnh “bán thẳng sang Việt Nam” qua Shopee, Lazada với tốc độ tăng trưởng khoảng 20% giai đoạn 2024–2025. Indonesia, Ấn Độ cũng khuyến khích doanh nghiệp nhỏ xuất khẩu qua sàn, khiến ḍng hàng từ hai quốc gia này chảy vào khu vực, trong đó có Việt Nam, ngày một dày hơn.
Từ 18/2/2025, ưu đăi miễn thuế nhập khẩu và VAT với hàng lô nhỏ dưới 1 triệu đồng đă chính thức khép lại; từ 1/8/2025, VAT c̣n được thu tự động qua hệ thống. Về lư thuyết, đó là động thái để “đặt ngang” sân chơi. Nhưng thực tế, giá hàng Trung Quốc, Thái Lan trên TikTok Shop, Shopee, Temu… vẫn thường rẻ hơn hàng Việt 15–30%. Bởi dù mất lợi thế thuế, họ vẫn sở hữu những “vũ khí” mà tiểu thương Việt không có: sản xuất quy mô hàng triệu sản phẩm nên giá gốc cực thấp, logistics nội địa tối ưu, gom hàng dễ dàng, lại không phải trả tiền thuê mặt bằng, không đóng BHXH, không chịu thanh tra PCCC, an toàn thực phẩm, cân đo, nhăn mác tại Việt Nam như một bà bán rau chợ đầu mối. Khoảng trống “giá rẻ – giao tận nhà – không cần ra chợ” chắc chắn sẽ được lấp, câu hỏi chỉ là lấp bằng hàng Việt hay hàng ngoại. Đến giờ, dấu hiệu không mấy vui: Shopee và TikTok Shop đă chiếm khoảng 80% giá trị giao dịch thương mại điện tử, trong đó 40–50% hàng hóa là nhập ngoại, và khoảng 30% hàng xuyên biên giới bị cảnh báo có vấn đề về chất lượng, nguồn gốc, thậm chí là hàng giả.
Khi người bán nội đá bóng trên một mặt sân lầy hơn hẳn
Ngắn gọn mà nói, người bán nội địa đang chơi một tṛ chơi mà luật nghiêng hẳn về phía bất lợi. Hộ kinh doanh, doanh nghiệp nhỏ của Việt Nam phải gánh đủ thứ nghĩa vụ: thuế giá trị gia tăng nhiều mặt hàng ở mức 10%, hóa đơn điện tử bắt buộc kết nối trực tiếp với cơ quan thuế, chi phí phần mềm, máy tính tiền, kế toán, kê khai hàng tháng, tư vấn thuế, ước đâu đó 3–7% doanh thu. Từ 2025–2026, họ c̣n phải lo thêm BHXH, bảo hiểm cho nhân viên, cùng nguy cơ bị ấn định thuế, bị phạt chậm nộp khi sơ suất. Trong khi đó, người bán ngoại qua sàn vẫn có vô số ngơ lách: chia nhỏ đơn hàng để giảm rủi ro bị kiểm soát, không thuê cửa hàng, không trả lương nhân sự tại Việt Nam, không đóng BHXH, không phải tiếp đoàn kiểm tra, không phải dựng b́nh chữa cháy trước cửa hay lo hồ sơ an toàn thực phẩm. Kết quả là ǵ? Giá thành cuối của hàng Việt rất khó rẻ hơn hàng ngoại, dù chất lượng nhiều khi không hề thua kém. Tiểu thương trong nước bị kẹp giữa một bên là thuế và chi phí, một bên là hàng ngoại giá rẻ “chốt đơn” ầm ầm trên mạng. Nếu chính sách chỉ siết phía nội địa mà không điều chỉnh cách quản lư hàng xuyên biên giới, th́ về dài hạn, chúng ta đang vô t́nh làm khó người bán Việt và trải thảm đỏ cho hàng ngoại chiếm dần giỏ tiêu dùng của chính người Việt.
Thế giới đă từng đi qua và cái kết không hề đẹp
Ấn Độ từng áp dụng thuế GST với mục tiêu minh bạch hóa, nhưng chi phí tuân thủ của tiểu thương tăng 20–30%. Nhiều người buộc phải rời khỏi thị trường, trong khi hàng vào từ Trung Quốc tăng mạnh, chiếm tới 25–40% ở một số nhóm hàng. Indonesia giai đoạn 2019–2022 siết thuế với doanh nghiệp nhỏ nhưng đồng thời mở cửa mạnh cho thương mại điện tử xuyên biên giới, chỉ vài năm, giao dịch quốc tế tăng gấp 2–2,5 lần, c̣n hàng nội địa th́ chật vật giữ chỗ. Philippines siết thuế chợ và bán lẻ, hàng Thái, hàng Trung Quốc ồ ạt tràn vào, thị phần hàng nội giảm trông thấy. Kịch bản chung thường là: tiểu thương nội địa khó sống, một bộ phận biến mất; hàng ngoại giá rẻ chiếm tỷ trọng lớn hơn; chuỗi cung ứng nội địa yếu dần; lao động phi chính thức mất việc; chợ chui, buôn lậu, hàng giả bùng lên như cỏ dại.
Nh́n lại Việt Nam, ta thấy những dấu mốc rất quen. Chỉ riêng siết hóa đơn điện tử 2025 đă khiến vài ngh́n hộ kinh doanh ở các thành phố lớn đóng cửa. Nếu bước tiếp theo là siết thuế sâu hơn, trong khi “vùng đệm an toàn” cho người bán nhỏ chưa kịp h́nh thành, nguy cơ đi lại đúng vết xe đổ của họ hoàn toàn không nhỏ.
Cái giá lớn nhất: mất dần quyền tự chủ trên chính cái chợ của ḿnh
Nếu xu hướng hiện nay kéo dài, Việt Nam sẽ đối mặt với một bức tranh không mấy sáng sủa: tỷ trọng hàng ngoại trong giỏ tiêu dùng ngày một cao hơn, nông dân, làng nghề, doanh nghiệp nhỏ mất kênh tiêu thụ ngay trên sân nhà, chuỗi cung ứng nội địa mỏng dần, dễ bị tổn thương trước biến động tỷ giá, chi phí vận chuyển hay rủi ro địa chính trị. Khi phần lớn hàng thiết yếu – từ gạo, ḿ gói, dầu ăn đến bỉm sữa, mỹ phẩm – phụ thuộc vào nguồn nhập khẩu, chỉ một biến động nhỏ ở bên kia biên giới cũng có thể biến thành cơn băo giá trong bếp ăn người Việt. Rủi ro an toàn thực phẩm, mỹ phẩm, đồ tiêu dùng… cũng khó mà kiểm soát triệt để nếu hàng hóa đi theo đường nhập lẻ, xuyên biên giới.
Nói giản dị, nếu hôm nay ta siết mạnh tay với tiểu thương, ngày mai con cháu chúng ta có thể phải sống trong một thị trường mà phần lớn hàng hóa thiết yếu đến từ nước ngoài, giá cả phụ thuộc vào “thiện chí” của nhà cung cấp ở xứ khác. Cái giá ấy không chỉ là vài điểm phần trăm thuế thu được trong ngắn hạn, mà là cả năng lực tự chủ của nền kinh tế trong dài hạn.
Khi ta đi qua những dăy nhà cửa đóng then cài trên phố Huế, Hàng Mă, Lư Thường Kiệt, rất dễ để đổ lỗi cho “thị hiếu thay đổi”, “người trẻ lên mạng mua sắm”, “thời đại 4.0 phải chấp nhận đào thải”. Nhưng đằng sau mỗi cánh cửa cuốn hạ xuống là một gia đ́nh mất kế sinh nhai, một mắt xích trong chuỗi cung ứng nội địa bị đứt găy, một góc chợ Việt co lại thêm một chút. Câu hỏi “nếu tiểu thương yếu đi, ai sẽ bán hàng cho 100 triệu dân?” v́ thế không phải là câu hỏi của riêng người làm chính sách thuế, mà là câu hỏi của tất cả – những người vẫn mỗi ngày ăn bát phở vỉa hè, mua bó rau ở chợ đầu ngơ, gửi gắm niềm tin vào hàng Việt.
Tin từ Hà Nội - VN
