Từng là cánh tay đắc lực giúp Tần Thủy Hoàng thống nhất 6 nước, thế nhưng cuối đời, vì một quyết định hồ đồ, vào năm 208 trước công nguyên, Lý Tư và con trai đã phải chịu phạt cực hình gọi là "ngũ hình" mà ông là người đặt ra, ba họ cùng bị giết, bêu đầu tại cổng thành.
Lý Tư – người từng góp công thống nhất Trung Hoa, dựng nên nền tảng cho đế chế Tần hùng mạnh, nhưng rồi cũng chính là kẻ góp phần đẩy triều đại ấy vào diệt vong – là một trong những bi kịch lớn nhất trong lịch sử chính trị Trung Hoa cổ đại. Tư Mã Thiên trong Sử ký từng nhận xét: “Lý Tư là kẻ áo vải nơi làng xóm, nhờ cơ hội mà giúp Tần Thủy Hoàng dựng nghiệp đế; nhưng lại a dua, giữ lộc cao, khiến hình pháp tàn khốc, lập vua sai ngôi, làm nước Tần sụp đổ. Người đời bảo ông tận trung, nhưng xét kỹ thì không hẳn vậy”.
Lý Tư sinh năm 284 TCN, người đất Thượng Sái nước Sở, xuất thân hàn vi. Thuở nhỏ, ông chỉ là viên lại nhỏ coi văn thư, sống một đời bình thường cho đến một ngày, câu chuyện về “hai con chuột” đã làm thay đổi số phận ông. Thấy chuột ở nhà xí thì ăn bẩn, sợ người, còn chuột ở kho lẫm thì no đủ, ung dung, ông thốt lên: “Người hiền hay kẻ ngu chẳng qua cũng như chuột kia, đều là do hoàn cảnh mà thôi”. Từ đó, Lý Tư nung nấu chí hướng đổi đời, tìm đến học Nho gia với Tuân Tử ở đất Tam Lăng. Cùng thời, ông kết giao với Hàn Phi – người bạn học sau này trở thành nạn nhân của chính âm mưu mà ông bày ra.
Sau khi học thành tài, Lý Tư nhận ra sáu nước chư hầu đều suy yếu, chỉ nước Tần là hùng mạnh, nên quyết định bỏ Sở sang Tần lập nghiệp. Ông trở thành môn khách của Lã Bất Vi, rồi nhờ tài thuyết khách mà được Tần Vương Chính (sau là Tần Thủy Hoàng) tin dùng. Trong Sử ký – Lý Tư liệt truyện, Tư Mã Thiên chép rằng: “Trong số ba nghìn môn khách của Lã Bất Vi, chỉ có Lý Tư là rực sáng nhất”. Chính ông là người dâng lên nhà vua bản “Gián trục khách thư”, thuyết phục Tần Vương bỏ lệnh đuổi người ngoại quốc ra khỏi Tần, nhờ đó được trọng dụng. Từ đó, con đường hoạn lộ của Lý Tư mở ra như một định mệnh.
Lý Tư có cái kết bi thảm. Ảnh minh hoạ.
Lý Tư nhanh chóng trở thành cánh tay phải của Doanh Chính trong chiến lược thống nhất thiên hạ. Ông đề xuất hệ thống hành chính quận huyện thay cho chư hầu, trực thuộc trung ương – mô hình cai trị được duy trì suốt hai nghìn năm sau. Chính ông cũng là người khuyên Tần Thủy Hoàng “không phong đất cho thân tộc, không chia quyền cho công thần”, nhằm bảo đảm sự tập trung tuyệt đối của đế quyền. Dưới bàn tay của ông, thiên hạ được nhất thống, văn tự, đo lường, pháp luật, đơn vị hành chính được thống nhất, tạo nên cục diện trung ương tập quyền chưa từng có trong lịch sử.
Nhưng chính trong đỉnh cao của quyền lực, mầm mống bi kịch đã xuất hiện. Lý Tư không chỉ là nhà chính trị thực dụng mà còn là người nặng về tư lợi. Ông đã từng âm mưu hãm hại người bạn học Hàn Phi – một triết gia pháp gia lỗi lạc – vì sợ bị vua Tần tin dùng hơn mình. Hàn Phi bị vu oan, giam trong ngục và phải uống thuốc độc tự vẫn. Bi kịch này phơi bày phần tối trong nhân cách của Lý Tư: sự đố kỵ, sợ mất quyền, sẵn sàng phản bội tri kỷ để bảo vệ địa vị.
Sau khi Tần thống nhất lục quốc, Lý Tư được phong làm Thừa tướng, quyền hành chỉ dưới một người. Nhưng chính ông cũng là người góp phần tạo nên một trong những chính sách tàn khốc nhất lịch sử: pháp lệnh đốt sách chôn nho. Năm 213 TCN, trước lời can gián của học giả Thuần Vu Việt rằng nhà vua nên phong đất cho thân tộc để giữ nước lâu dài, Lý Tư đã tâu rằng: “Người học theo cổ nhân đều lấy chuyện xưa chê việc nay, làm rối loạn pháp độ. Nếu không cấm thì bè đảng nổi lên, uy vua bị giảm. Xin hủy hết sách vở của trăm nhà, chỉ giữ sách thuốc, bói toán và trồng cây”. Tần Thủy Hoàng nghe theo, ra lệnh thiêu hủy kinh sách, giết hàng trăm nho sĩ – mở đầu thời kỳ chuyên chế khắc nghiệt. Từ một học trò Nho gia, Lý Tư đã trở thành người đốt sách diệt học, khiến hậu thế mãi lên án.
Năm 210 TCN, Tần Thủy Hoàng đi tuần phương Đông, mang theo Lý Tư, hoạn quan Triệu Cao và công tử Hồ Hợi. Khi đoàn đến Sa Khâu, nhà vua bệnh nặng và qua đời. Trước đó, ông để lại di chiếu gọi con trưởng Phù Tô đang trấn giữ biên cương về kế vị. Nhưng Triệu Cao giữ được chiếu thư, mưu cùng Hồ Hợi và Lý Tư làm giả di chiếu khác, giết Phù Tô để lập Hồ Hợi làm vua – tức Tần Nhị Thế. Chính quyết định hồ đồ ấy của Lý Tư đã đặt dấu chấm hết cho triều đại Tần.
Sử chép rằng, Lý Tư ban đầu ngần ngại, nhưng Triệu Cao khéo thuyết phục rằng: “Ngài giúp Phù Tô thì phải chịu tội giấu vua chết, chỉ có giúp Hồ Hợi mới bảo toàn được thân mình”. Vì chút lộc quyền, vì nỗi sợ mất chức, Lý Tư gật đầu. Khi đoàn xe tang đưa Tần Thủy Hoàng về Hàm Dương, thi thể vua được đặt trong xe có ướp hương để tránh mùi hôi, còn quan lại vẫn phải quỳ lạy tâu trình như thể hoàng đế còn sống. Một trò hề chính trị được dựng nên bởi chính vị thừa tướng từng giúp thiên hạ thống nhất.
Tần Nhị Thế lên ngôi, bạo ngược vô độ, giết công tử, hành hình công thần, khiến dân oán khắp nơi. Lý Tư nhiều lần dâng sớ can gián nhưng đều bị phớt lờ. Từ một người từng nói “pháp trị để thiên hạ yên ổn”, ông giờ chỉ biết cúi đầu a dua, viết những tờ “Nghiêm đốc trách thư” và “Hiền minh tri chủ” để lấy lòng bạo chúa. Khi con trai ông – Lý Do, thái thú Tam Xuyên – bị vu oan không chống được quân Sở, Triệu Cao nhân cơ hội gài bẫy, hãm hại cả cha lẫn con.
Theo Sử ký, Lý Tư bị bắt và kết án “ngũ hình” – chính là hình phạt tàn bạo do ông từng đặt ra: xăm mặt, chặt mũi, chặt chân, thiến và chém đầu. Trước khi bị xử, ông than khóc với con: “Ta cùng con từ đất Sái đến Hàm Dương, ăn cùng, học cùng, nay lại cùng bị giết ở đây, chẳng phải là số trời sao?”. Câu nói ấy, vừa đau đớn, vừa như sự tỉnh ngộ muộn màng của một đời quyền thần.
Một năm sau khi Lý Tư chết, Triệu Cao cũng bị giết, Tần Nhị Thế tự vẫn, Tần Tử Anh lên ngôi chỉ trong thời gian ngắn thì bị Lưu Bang và Hạng Vũ tiêu diệt. Vương triều Tần – đế chế thống nhất đầu tiên trong lịch sử Trung Hoa – sụp đổ chỉ sau 15 năm, và nguyên nhân sâu xa bắt nguồn từ chính sai lầm chính trị của Lý Tư trong việc phò lập sai người thừa kế.
Nhà sử học đời sau thường xem Lý Tư là nhân vật “công nhiều mà tội cũng nhiều”. Ông đã cùng Tần Thủy Hoàng đặt nền móng cho một Trung Hoa thống nhất, nhưng cũng là người biến Pháp gia trở thành công cụ bạo trị, khiến dân oán, nước loạn. Tư Mã Thiên viết: “Nếu Lý Tư không thế, thì công của ông có thể sánh với Chu Công, Thiệu Công; nhưng vì cầu lộc, sợ quyền mà tự hủy thân, để tiếng xấu ngàn đời”.
Vietbf @ Sưu tầm
