Khi công dân Mỹ phải chứng minh mình… là người Mỹ
Trong một phiên điều trần hiếm hoi trước Ủy ban Thường trực của Thượng viện và Hạ viện, hơn 20 công dân Mỹ – phần lớn là người da màu, dân lao động, cư dân các thành phố lớn – đã bước lên bục điều trần để kể lại những gì họ gọi là “cơn ác mộng mang tên ICE”. Họ không phải di dân lậu, cũng không phải người đang chờ giấy tờ. Họ sinh ra trên đất Mỹ, có giấy khai sinh, có thẻ căn cước, có số an sinh xã hội, có người là cựu quân nhân từng phục vụ trong quân đội Hoa Kỳ. Vậy mà chỉ sau một cuộc kiểm tra trên đường, một lần gõ cửa lúc rạng sáng, họ bỗng trở thành “nghi can nhập cư bất hợp pháp”, bị còng tay, nhốt vào trại giam di trú như tội phạm vô danh.
George Retes, một cựu binh Lục quân từ Nam California, nghẹn giọng trước các dân biểu: ông đã khai với nhân viên ICE rằng mình là công dân Mỹ, là người từng mặc quân phục chiến đấu cho xứ sở này. Nhưng theo lời ông, câu nói ấy không có giá trị gì trong mắt những người đang nắm quyền sinh sát trên thân phận ông. Ở một nơi mà tấm hộ chiếu Mỹ vốn được xem như “lá bùa hộ mệnh”, câu chuyện đó khiến nhiều người nghe mà rùng mình.
Bị xịt hơi cay, còng tay, giam giữ dù có đủ giấy tờ
Dayanne Figueroa, cư dân Chicago, nhớ lại khoảnh khắc bị chặn lại trên đường đi làm: cô không được giải thích rõ ràng, không biết mình bị bắt vì lý do gì. “Tôi van xin họ cho biết họ là ai và sẽ đưa tôi đến đâu”, Dayanne kể. Cô nói mình bị lôi đi trước mặt mọi người, bị tách khỏi gia đình, điện thoại bị tịch thu, mọi liên lạc bị cắt đứt. Những gì cô nhận lại là một cảm giác bất lực lạnh người: dù cô có la lên “Tôi là công dân Mỹ!” thì cũng chẳng ai buồn nghe.
Trong báo cáo mang tên Unchecked Authority (Quyền lực không bị kiểm soát), các nạn nhân cho biết họ đã bị xịt hơi cay, quật ngã, còng tay, giam trong nhiều ngày mà không được gặp luật sư, không được chăm sóc y tế, thậm chí nhu cầu ăn uống, vệ sinh căn bản cũng bị bỏ mặc. Có người mang theo bản sao giấy khai sinh, bằng lái, thẻ căn cước, nhưng mọi thứ đều bị bỏ qua chỉ vì một ghi chú sai lệch trong hệ thống, hay một nghi ngờ mơ hồ từ nhân viên thi hành công vụ. Khi một cơ quan có quyền bắt, giữ, chuyển trại chỉ bằng vài cái click trên máy tính, mọi “sai sót hành chính” bỗng biến thành bi kịch cụ thể trên thân thể con người.
Quốc hội phẫn nộ, nhưng nước Mỹ lại chia rẽ
Trước những lời chứng đó, không ít nghị sĩ trong phiên điều trần tỏ ra sốc thực sự. Thượng nghị sĩ Richard Blumenthal gọi những vụ việc này là “kinh hoàng với lương tri nước Mỹ”, và thẳng thừng cáo buộc nhiều hành vi của Bộ An ninh Nội địa là đi ngược hiến pháp. Trong mắt ông, việc một nhà nước có thể bắt nhầm chính công dân của mình, giam giữ họ hàng ngày trời như người vô quốc tịch, là dấu hiệu của một quyền lực đã vượt khỏi mọi giới hạn đáng lẽ phải có.
Nhưng như thường lệ, Washington lại chia thành hai nửa đối lập. Nhiều dân biểu Cộng hòa cho rằng báo cáo Unchecked Authority đã “cường điệu hóa vấn đề”, và rằng những trường hợp ấy chỉ là “sai sót hành chính không mong muốn”. Họ nhắc lại nhiệm vụ của ICE: truy bắt di dân lậu, tội phạm hình sự, những người bị xem là đe dọa an ninh. Họ cảnh báo nếu trói tay lực lượng chấp pháp chỉ vì sợ “bắt lầm” thì cả hệ thống di trú sẽ tê liệt. Câu hỏi về ranh giới giữa an ninh và quyền con người lại một lần nữa bị kéo căng ngay tại trái tim nền dân chủ lâu đời nhất thế giới hiện nay.
“Thà bắt lầm còn hơn bỏ sót”?
Dưới các bài báo về vụ việc, cộng đồng người Việt và di dân tranh luận nảy lửa. Có người bình luận: “Khi bị bắt mà mình không phải dân lậu thì đừng chống cự, đưa giấy tờ ra là xong, ai kêu muốn làm anh hùng chống người thi hành công vụ.” Lập luận ấy nghe qua có vẻ đơn giản, nhưng thực tế lại phức tạp hơn nhiều: nếu giấy tờ bị phớt lờ, nếu hệ thống đánh dấu sai bạn là “có vấn đề”, thì bạn có ngoan ngoãn đến mấy cũng vẫn bị đưa lên xe, vào trại.
Có người khác mỉa mai: “Xứ sở tự do, nhân quyền cao cấp mà sao xử như thế này?” Lại có người so sánh: “Dù gì ở Mỹ, nếu có nhầm lẫn cũng còn có thể kiện, được bồi thường, người sai có thể bị cho nghỉ việc. Ở những xứ ‘thiên đường’ khác, ai trả lại danh dự cho bạn?” Giữa hàng trăm ý kiến, hiện lên một tâm trạng chung: bất an. Bởi vì nếu một công dân Mỹ “chính hiệu” còn có thể bị ICE bắt nhầm, thì người gốc nhập cư, người nói tiếng Anh không sõi, người da màu… sẽ còn dễ trở thành nạn nhân hơn nữa.
Không ít người Việt ở Mỹ, vốn ghét tội phạm nhập cư lậu và ủng hộ siết chặt biên giới, bỗng chững lại khi nhìn tấm ảnh ai đó bị đè xuống đất, bị còng tay, mà phía dưới là dòng chú thích: “Công dân Mỹ khai sinh tại đây.” Khi quyền lực được trao mà thiếu cơ chế giám sát độc lập, câu nói “thà bắt lầm còn hơn bỏ sót” đột nhiên không còn vô hại như một câu đùa nữa.
Tự do không tự nhiên mà có, và cũng không tự nhiên mà mất
Hoa Kỳ vẫn là nơi mà nhiều người sẵn sàng liều mạng để vượt biên tới, vẫn là xứ sở mà một công dân – về lý thuyết – có thể kiện cả chính phủ nếu bị xâm phạm quyền lợi. Nhưng các lời chứng trước Quốc hội lần này nhắc lại một sự thật khó chịu: ngay cả ở “xứ tự do”, nếu chúng ta ngủ quên, nếu xã hội chấp nhận cho một cơ quan “quyền lực không bị kiểm soát”, thì bất kỳ ai cũng có thể trở thành nạn nhân tiếp theo, chỉ vì mang “gương mặt không đúng”, cái họ không đúng, hay xuất hiện sai thời điểm trong một cuộc truy quét.
Những gia đình bị ICE bắt nhầm không chỉ mất vài ngày tự do. Họ mất việc làm, mất thu nhập, con cái họ hoảng loạn, mất niềm tin vào hệ thống. Họ phải thuê luật sư, theo đuổi kiện tụng, vác trên mình cái nhãn “nghi can di trú” trong hồ sơ, trong ánh nhìn hàng xóm. Những “sai sót hành chính” ấy, nếu không bị chặn lại, sẽ trở thành vết nứt lâu dài trong niềm tin giữa công dân và nhà nước.
Có lẽ, điều quan trọng nhất mà bản báo cáo Unchecked Authority gióng lên không chỉ là câu chuyện vài chục người bị bắt nhầm, mà là một câu hỏi lớn hơn: ở một đất nước được xây dựng trên ý niệm pháp quyền và tôn trọng cá nhân, người dân có chấp nhận việc một cơ quan thực thi có thể vừa là người điều tra, vừa là người bắt, vừa là người giam giữ – mà gần như không bị ai giám sát – hay không?
Câu trả lời sẽ không đến từ các bài diễn văn hoa mỹ ở Washington, mà từ thái độ của chính những người đang sống trên đất Mỹ hôm nay: họ có đủ can đảm đòi hỏi “quyền lực phải bị kiểm soát”, hay sẽ tiếp tục an ủi nhau rằng “mình có giấy tờ đàng hoàng, lo gì”?
