Trong vài năm gần đây, tự tử ở người trẻ trở thành mối lo y tế – xă hội lớn trên toàn cầu. Ở Mỹ, số người chết do tự tử đạt hơn 49.000 ca trong năm 2023, mức rất cao trong lịch sử gần đây. Ở nhóm 10–24 tuổi, tỉ lệ đă tăng ~62% từ 2007 đến 2021; các chỉ báo sức khỏe tâm thần học đường năm 2023 vẫn cho thấy một khủng hoảng dù có vài tín hiệu cải thiện sớm.
Với Việt Nam, số liệu tử vong chính thức c̣n hạn chế nên khó kết luận chính xác xu hướng, nhưng ước tính mới nhất của WHO đặt tỉ suất tự tử vào khoảng 7,5/100.000 dân (năm 2021, kèm khoảng tin cậy rộng). Quan trọng hơn, khảo sát V-NAMHS 2023 cho biết 21,7% trẻ 10–17 tuổi có vấn đề sức khỏe tâm thần trong 12 tháng – một gánh nặng không thể xem nhẹ. Nói cách khác, nguy cơ ở người trẻ là có thật và cần báo động xă hội, dù cần tiếp tục cải thiện chất lượng thống kê tử vong.
Ở Mỹ, phương tiện cũng là yếu tố then chốt: trong năm 2023 có khoảng 27.300 ca tự tử bằng súng, chiếm hơn một nửa tổng số ca tự tử – nhắc chúng ta rằng giảm tiếp cận các phương tiện gây chết người là phần quan trọng của pḥng ngừa.
Gửi người trẻ: sống lạc quan là kỹ năng có thể rèn
Nói ra: chọn một người tin cậy (bố mẹ, anh chị, thầy cô, bạn thân) hoặc gọi đường dây hỗ trợ. Không phải gánh một ḿnh.
Vệ sinh tinh thần hàng ngày: ngủ đủ; vận động tối thiểu 30 phút; hạn chế mạng xă hội trước khi ngủ; tách ḿnh khỏi “ṿng so sánh” trên mạng.
Ghi nhận điều tích cực nhỏ: mỗi ngày 3 điều bạn làm được/biết ơn. Năo bộ học được cách t́m điểm sáng.
Chia nhỏ vấn đề: viết xuống điều đang căng thẳng nhất, bẻ nhỏ thành bước 15–30 phút có thể làm ngay.
T́m chuyên gia: trầm cảm/lo âu là bệnh có thể điều trị. Đi khám sớm luôn tốt hơn chờ đợi.
Nếu bạn (hoặc người thân) đang khủng hoảng
Mỹ: gọi, nhắn 988 (24/7). Chat cũng có.
==========
Facebook (và mạng xă hội nói chung) không phải nguyên nhân duy nhất gây tự tử. Nhưng nó có thể khuếch đại rủi ro ở người trẻ qua ba “đường dẫn” nổi bật: (1) so sánh đi lên với người khác, (2) mất ngủ do dùng đêm khuya, và (3) động lực thưởng – phạt bằng lượt thích/b́nh luận. Tới nay, Văn pḥng Y sĩ trưởng Hoa Kỳ đă khuyến cáo công khai: “Chưa thể kết luận mạng xă hội đủ an toàn cho trẻ vị thành niên; cần giảm rủi ro ngay.”
1) Cơ chế “ṿng so sánh”: v́ sao nh́n người khác lại làm ta xuống tinh thần?
Meta-analysis gần đây cho thấy so sánh đi lên (thấy người khác “đẹp hơn, giỏi hơn, giàu hơn”) trên mạng xă hội là phản ứng chiếm ưu thế và thường kéo theo tự đánh giá tiêu cực (tự ti, buồn bă). Nghiên cứu mới tiếp tục củng cố mối liên hệ giữa so sánh trên mạng và triệu chứng trầm cảm.
2) Dùng Facebook trước khi ngủ → rối loạn giấc ngủ → tăng nguy cơ
Tổng quan hệ thống 2024 cho thấy dùng mạng xă hội liên quan chất lượng ngủ kém và các vấn đề sức khỏe tâm thần ở thanh thiếu niên. Một tổng quan – phân tích gộp khác cho thấy rối loạn giấc ngủ là yếu tố nguy cơ đối với ư tưởng tự tử và hành vi tự sát ở thanh thiếu niên khoẻ mạnh. Nói ngắn gọn: điện thoại ban đêm có thể là “cầu nối” từ lướt mạng → mất ngủ → ư nghĩ tiêu cực.
3) Bằng chứng riêng về Facebook: tác động tiêu cực ở sinh viên
Một nghiên cứu kinh tế học dùng “thí nghiệm tự nhiên” (Facebook triển khai theo từng trường đại học Mỹ) cho thấy việc xuất hiện Facebook làm xấu đi sức khỏe tâm thần của sinh viên, đặc biệt là triệu chứng trầm cảm. Đây là bằng chứng khá mạnh v́ tận dụng triển khai lệch thời gian để ước lượng tác động nhân quả.
Bạn có đang mắc kẹt trong “ṿng so sánh”?
Thường xuyên kiểm tra lượt thích/b́nh luận, thấy tâm trạng phụ thuộc vào con số.
Dễ ghen tị/thoái chí sau khi lướt news feed, nhất là nội dung “khoe thành tích”.
Mất ngủ, khó dừng tay trước giờ đi ngủ.
Dù biết lướt xong sẽ buồn, vẫn doomscrolling.
Nếu thấy chính ḿnh trong vài ḍng trên, hăy thử các bước cắt đứt ṿng xoáy dưới đây.
7 bước thực tế để “thoát bẫy” Facebook
1. Đặt “giờ giới nghiêm” trước ngủ (60–90 phút):
Bật Quiet Mode / Your Time on Facebook để chặn thông báo và nhắc nghỉ tay vào buổi tối. (App Facebook → Menu → Your time on Facebook → Quiet/Sleep Mode).
2. Giảm kích hoạt so sánh:
Ẩn số lượt thích (reaction/like counts) cho bài của bạn và bài người khác — bớt nh́n thấy con số, bớt so đo. (Settings & privacy → Settings → Reaction preferences).
3. Dọn News Feed không làm tổn thương bạn:
Unfollow (bỏ theo dơi) những trang/cá nhân khiến bạn thường xuyên tự ti, nhưng vẫn không cần unfriend.
4. Gói thông báo:
Tắt push cho “like/comment mới”. Vào Facebook khi bạn chọn, không phải khi điện thoại gọi.
5. Di dời biểu tượng Facebook khỏi màn h́nh chính:
Tạo “ma sát lành mạnh” để tránh mở vô thức.
6. Đặt màn h́nh xám (grayscale) buổi tối:
Giảm “độ hấp dẫn” cảm giác, giúp dừng lướt sớm hơn.
7. Bài tập tinh thần 3 phút:
Viết ra 3 điều bạn biết ơn/ngày. Năo học cách t́m điểm sáng thay v́ đếm “like”.
Gia đ́nh, nhà trường và cộng đồng có thể làm ǵ?
* Chuẩn hóa đối thoại: hỏi trực tiếp “Con có ổn không?” và lắng nghe không phán xét.
* Quy tắc số hóa trong nhà/lớp: giờ tắt Wi-Fi/điện thoại trước ngủ; không mang điện thoại vào pḥng ngủ.
* Dạy trẻ đọc mạng xă hội một cách phê phán: ảnh/video thường được chọn lọc – dàn dựng; không phải đời thật.
* Kênh hỗ trợ sẵn sàng: biết rơ hotline, pḥng khám tâm lư – tâm thần tại địa phương.
* Truyền thông có trách nhiệm: khi đưa tin về tự tử, tránh mô tả chi tiết phương thức, tập trung vào hồi phục và nơi nhận trợ giúp.
Các khuyến nghị này phù hợp với định hướng từ Advisory của Y sĩ trưởng Hoa Kỳ về mạng xă hội và sức khỏe tâm thần tuổi vị thành niên.
Facebook có thể là công cụ kết nối, nhưng với người trẻ nó cũng dễ trở thành máy gia tốc của so sánh và kích thích muộn giờ ngủ — hai yếu tố liên kết với trầm cảm và nguy cơ tự tử. Ch́a khóa không phải là “cắt đứt” hoàn toàn, mà là giành lại quyền kiểm soát: thiết lập ranh giới, thuần hóa thuật toán, và nuôi dưỡng đời sống thật bên ngoài màn h́nh.
Bạn quan trọng với nhiều người. Cảm giác nặng nề có thể đổi thay – hăy nói với một người bạn tin cậy ngay hôm nay.
Nếu bạn (hoặc người thân) đang khủng hoảng
Mỹ: gọi, nhắn 988 (24/7). Chat cũng có.
