"Lịch đại danh thần sự trạng- Chí Linh Kiệt Đặc Lễ phi Nguyễn thị" chép về hành trạng, sự tích của bà:
Tiên tổ của bà được người khách phương Bắc chọn đất cho, gieo quẻ bói rằng: "1 gương chiếu 3 vua", sau khi táng vào đất đó th́ sinh được bà. Dung mạo bà tuyệt thế, thông duệ hơn người. Khi 10 tuổi, cha bà lánh nạn lên Cao Bằng, nhân đó cải trang cho bà thành con trai, cho theo thầy học, học rộng giỏi văn, ứng thí ḱ thi hội của nhà Mạc, trúng đệ nhất, thầy của bà đứng thứ hai. Ngày vào triều dự yến, vua Mạc thấy dung mạo bà như mỹ nữ, hỏi ra th́ quả thật, bèn nạp làm phi. Nhà Mạc mất, bà trốn vào hang núi, bị (quân nhà Lê) bắt được, bèn bảo với quân sĩ rằng: ""các ngươi đă bắt được ta, nên cho ta gặp chủ các ngươi, không được vô lễ!"". Chúng lấy làm lạ, đối đăi rất vinh dự. Về sau bà xuất gia. Vua mới t́m nữ học sĩ để dạy cho cung nữ, tả hữu đều nêu tên bà, bèn triệu vào cung dạy cung nữ, gọi là ""Lễ phi"". Bà phụng sự hai triều đại, đều dùng văn chương, không rời bên vua, mỗi khi vua cần cố vấn, bà đều lập tức lấy kinh sử văn nghĩa, sự tích xưa nay trả lời, hoàng thượng ca ngợi. Các quyển thi đ́nh với lại văn chương của triều thần ắt đều qua tay bà khảo định. Ḱ thi năm Tân Mùi, ông Nguyễn Thọ Xuân trúng đệ nhất. Ông nói: ""văn của tôi triều đ́nh chẳng thể bàn luận, người hiểu được duy có bà chị tôi là bà Lễ Phi thôi"". Ông với Lễ Phi là họ ngoại. Quả nhiên như lời nói. Cái sự học của bà tinh thật như vậy đó.
Xưa anh trai của bà bị người làng làm hại, khi bà quư hiển rồi, người kia đến đem chuyện kính cẩn kể lại, bà trước sau như một, chưa từng phẫn nộ, người ta đều phục cái đức độ của bà. Bà thọ đến tám mươi, trước sau phụng sự ba đời vua, lời bói của người khách Bắc quả thật ứng nghiệm.
Văn chương của bà rất nhiều, nhưng nay chẳng truyền lại được. Bà có thể nói là tài lạ vậy!"
Tác giả : Động Nguyen