Ở Quảng Nam xưa, tương truyền có ba ngôi đ́nh lớn “Nhất La Qua, nh́ Thành Mỹ, ba Chiên Đàn”, tuy nhiên trải qua nhiều biến cố của lịch sử và thời gian, giờ đây chỉ c̣n lại mỗi đ́nh Chiên Đàn.
Đ́nh Chiên Đàn hiện là đ́nh lớn nhất Quảng Nam với những cấu kiện gỗ được chạm trổ công phu. Ảnh: N.T
Nét độc đáo của đ́nh Chiên Đàn
Theo tư liệu lịch sử lưu trữ tại Trung tâm VH-TT huyện Phú Ninh, tỉnh Quảng Nam, vùng đất Chiên Đàn được khai lập vào năm 1403, sau khi nhà Hồ đem quân chinh phục Chiêm Thành và lập nên bốn châu: Thăng - Hoa - Tư - Nghĩa từ hai vùng đất Chiêm Động và Cổ Lũy. Đến năm 1471, trên bước đường b́nh Chiêm đến núi Thạch Bi, vua Lê Thánh Tông cho lập Quảng Nam thừa tuyên đạo và từ đó một số ḍng họ người Việt đă theo chân nhà vua vào định cư vùng đất mới. Một đoàn người dừng chân ở vùng đất ngày nay thuộc xă Tam Đàn, huyện Phú Ninh, tỉnh Quảng Nam, khai phá đất hoang lập nên địa hiệu Chiên Đàn, về sau xây dựng một ngôi đ́nh và đặt tên là “Chiên Đàn xă đ́nh”.
“Chiên Đàn xă đ́nh” ngày nay tọa lạc tại thôn Đàn Trung, xă Tam Đàn. Với kiến trúc truyền thống theo h́nh chữ “Nhất”, mặt quay về hướng đông nam, đ́nh là nơi lưu giữ những giá trị lịch sử văn hóa và là một công tŕnh nghệ thuật kiến trúc mỹ thuật cổ tiêu biểu của người xưa c̣n lại ở đất Quảng Nam.
Theo ông Nguyễn Đ́nh Khôi, Trưởng ban quản lư đ́nh Chiên Đàn, đ́nh được xây dựng bởi những nghệ nhân làng mộc Văn Hà (xă Tam Thành, huyện Phú Ninh). Khi xây đ́nh, các cụ chức sắc trong làng cùng người dân đă huy động và đóng góp 350 mẫu công điền, 250 mẫu công thổ và 15 mẫu hương điền.
Sau cổng tam quan là sân đ́nh, với khuôn viên 1.500m2, phần khu đ́nh chính rộng 440m2, đ́nh Chiên Đàn được xây dựng với năm gian hai chái, mái lợp ngói âm dương, hai đầu mái được trang trí bởi những đường nét hoa văn tinh xảo với h́nh tượng “lưỡng long tranh nguyệt”, mái hiên được đắp hai con kỳ lân. Ba gian giữa được dùng làm nơi thờ tự. Phần hậu tẩm được xây dựng lại kiên cố. Được tận mắt nh́n những đường nét hoa văn tinh xảo trên các v́ kèo trong đ́nh mới thấy được sự tài hoa trong nghệ thuật chạm trổ của nghệ nhân làng mộc Văn Hà xưa. Với 30 trụ tṛn bằng gỗ mít, đường kính ôm hết một ṿng tay người lớn, trụ cao nhất cao 6,2m, việc t́m kiếm những cây mít thân cao và thẳng để xây dựng đ́nh làng cho thấy sự khó nhọc và công phu trong quá tŕnh xây dựng đ́nh làng.
Khoảng sân rộng trước đ́nh là nơi sinh hoạt cộng đồng của người dân trong làng, trước cổng tam quan c̣n dấu vết của những trụ cột, tương truyền đó là nhà vơ ca, là nơi người dân đến xem biểu diễn vơ thuật và ca hát trong những dịp lễ hội.
Bên phải đ́nh là nhà trù, nơi ngày xưa lo việc bếp núc cho các lễ lạt ở đ́nh, bên trái đ́nh c̣n có một nhà kho đựng lúa nhưng nay không c̣n. Cũng theo ông Nguyễn Đ́nh Khôi, thuở trước, có một ao nước, tạo nên phần minh đường - một nét phong thủy cho đ́nh; tuy nhiên, qua thời gian th́ ao nước không c̣n nữa. Từ khi xây dựng đến nay, đ́nh làng Chiên Đàn đă trải qua 5 lần tu tạo trong đó có 2 lần đại trùng tu.
Những dấu chân lịch sử
Gần 550 năm, theo ḍng chảy của lịch sử, “Chiên Đàn xă đ́nh” in đậm những dấu chân của những anh hùng trung liệt, các khoa bảng, chí sĩ và danh nhân xứ Quảng.
Đ́nh Chiên Đàn hiện là đ́nh lớn nhất Quảng Nam với những cấu kiện gỗ được chạm trổ công phu. Ảnh: N.T
Theo khẩu truyền của các cụ cao niên ở làng, vào khoảng năm 1782, anh hùng áo vải Nguyễn Huệ trong lần tiến quân đánh đồn Hải Vân, được bà con nhân dân ủng hộ và nghinh tiếp. Tại đ́nh làng Chiên Đàn, Nguyễn Huệ đă tập hợp được lực lượng nghĩa binh với tên gọi “Tiền cơ Trung Nghĩa”. Những người con của xứ Hà Đông theo chân người anh hùng dân tộc đi đánh trận, trong đó có hai vị tướng làng Chiên Đàn là Kiều Phụng, được phong Đô đốc phụ trách hải thuyền; Đống Công Trường, được phong Cai cơ, phụ trách thống lănh đạo quân Hà Đông.
Dưới thời Nguyễn, đ́nh làng Chiên Đàn là nơi dân “kim hộ” nộp thuế vàng vào kho của Nhà nước vào ngày 5-5 âm lịch hằng năm.
Theo tài liệu đă dẫn, hưởng ứng dụ Cần Vương, tiến sĩ Trần Văn Dư cùng với Nguyễn Duy Hiệu, Phan Bá Phiến, Tiểu La Nguyễn Thành… thành lập Nghĩa hội Quảng Nam do tiến sĩ Trần Văn Dư làm hội chủ. Đ́nh làng Chiên Đàn là nơi mà các cụ Vơ Đức Mậu, Trần Hoán, Vơ Bang, Vơ Lê, Xă Xước, là những người trong Nghĩa hội Quảng Nam dùng làm nơi kêu gọi nhân dân hưởng ứng phong trào, xây dựng lực lượng, thu nhận lương thực, khí giới để đánh Pháp.
Tiếp sau phong trào Cần Vương, đ́nh làng Chiên Đàn cũng là nơi các cụ Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng tập hợp hàng ngàn người dân để diễn thuyết, kêu gọi người dân đứng lên đấu tranh đ̣i xin xâu, giảm thuế vào những năm 1904 - 1908 trong phong trào Duy Tân. Cuộc đấu tranh trong phong trào Duy Tân ở Quảng Nam gây tiếng vang lớn lúc bấy giờ.
Sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công năm 1945, cùng với các đ́nh làng khác ở Quảng Nam dùng làm nơi hội họp, học tập và nơi làm việc của chính quyền cách mạng th́ đ́nh làng Chiên Đàn được chọn làm trụ sở UBND lâm thời xă Chiên Đàn, cho đến năm 1949 th́ được sáp nhập vào xă Tam An. Đ́nh làng Chiên Đàn c̣n ghi dấu đồng chí Vơ Toàn (Vơ Chí Công), người con ưu tú của đất Quảng Nam, đă tổ chức các cuộc họp quần chúng và cán bộ cốt cán trong những ngày đầu thành lập Đảng bộ Tam Kỳ.
Quảng Nam xưa có ba ngôi đ́nh lớn, “Nhất La Qua, nh́ Thành Mỹ, ba Chiên Đàn”. Trải qua nhiều biến cố của lịch sử và thời gian, giờ đây chỉ c̣n lại mỗi đ́nh Chiên Đàn, xếp thứ ba nay đă lên hạng nhất. Vẫn c̣n lưu giữ gần như nguyên vẹn kiến trúc ban đầu, “Chiên Đàn xă đ́nh” được xếp hạng Di tích Kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia tại Quyết định số 39/2002/QĐ-BVHTT ngày 30-12-2002 của Bộ Văn hóa Thông tin. Hằng năm, vào ngày 14-7 âm lịch, dân làng tập trung về đ́nh dâng hương tưởng nhớ đến các bậc tiền nhân, tiền hiền, hậu hiền đă có công khai hoang lập ấp và tưởng nhớ đến anh linh của các anh hùng hào kiệt đă phụng sự đất nước.
NGUYỄN TRẦN
;