Theo như biến đổi khí hậu đe dọa xóa sổ các cộng đồng nơi đây, cây đa chính là ẩn dụ cho cuộc đấu tranh của họ để giữ ǵn nơi ở của người dân phải từ bỏ rất nhiều thứ, để đổi lấy một tương lai không rơ sẽ ra sao. Đây là một trong nhiều ngôi làng ở quốc đảo Fiji được chỉ định di dời đến một nơi mới trong đất nước do các mối đe dọa ngày càng trầm trọng v́ biến đổi khí hậu
Trên băi biển ngày càng thu hẹp bao quanh ngôi làng cổ Vunisavisavi là một biểu tượng ấn tượng của cả hy vọng và sự hỗn loạn.
Một cây đa khổng lồ đă bị đổ trong những năm gần đây. Gió mạnh và sóng lớn đă giật rễ cây ra khỏi nền đất cát, khiến thân cây nằm nghiêng trên đất.
Trẻ em trèo lên và chơi trên cây. Cây đă trở thành điểm quan sát để trẻ em có thể ngắm nh́n vùng nước mênh mông ở đường chân trời.
Nó cũng tạo thành một rào cản vật lư giữa đại dương - nguồn cơn nguy hiểm ngày càng gia tăng - và ngôi làng, nơi trú ẩn ngày càng bất an.
Người dân địa phương ở đây cho biết cây này được trồng cách đây hơn nửa thế kỷ. Tuy nhiên, ngay cả khi đă ngă xuống, rễ cây tiếp xúc với muối và hơi nước, nên cây vẫn sống.
Khi biến đổi khí hậu đe dọa xóa sổ các cộng đồng nơi đây, cây đa chính là ẩn dụ cho cuộc đấu tranh của họ để giữ ǵn nơi ở.
Nhiều vùng ở Fiji sẽ dần biến mất trong tương lai v́ biến đổi khí hậu, nên mọi người bắt buộc phải di cư
Vunisavisavi là một ngôi làng bên bờ vực. Đây là một trong nhiều ngôi làng ở quốc đảo Fiji được chỉ định di dời đến một nơi mới trong đất nước do các mối đe dọa ngày càng trầm trọng v́ biến đổi khí hậu.
Năm 2017, chính phủ Fiji đă xác định 830 cộng đồng có khả năng dễ bị tổn thương và 48 cộng đồng khác có thể cần di dời khẩn cấp theo kế hoạch.
Điều này đă thúc đẩy chính phủ Fiji xây dựng bộ hướng dẫn quốc gia toàn diện và chuyên sâu nhất thế giới để thực hiện kế hoạch khó tin: di dời cả một đất nước.
Được gọi là Quy tŕnh vận hành tiêu chuẩn (SOP) để di dời theo kế hoạch, Fiji tất nhiên không muốn, nhưng phải thực hiện kế hoạch này.
Đây cũng là một “tài liệu tham khảo” được nhiều nước quan tâm. Tính đến cuối năm 2023, có gần 9 triệu người ở 88 quốc gia và vùng lănh thổ phải di dời do thiên tai.
Các cộng đồng người Fiji khác nhau có những yêu cầu khác nhau khi cân nhắc việc di dời. (Ảnh: Jack Board/CNA)
SOP đă được chính phủ Fiji hiện tại phê duyệt vào năm ngoái. Đây là một “tài liệu sống”, với “cách tiếp cận lấy con người và nhân quyền làm trung tâm”. Tài liệu nêu rơ các giai đoạn khác nhau trong quá tŕnh di dời, từ xác định rủi ro, tham vấn cộng đồng, quản lư đất đai, cân bằng cuộc sống cũng như các cân nhắc về văn hóa, tài trợ kinh tế.
Việc di dời những cộng đồng này là một quá tŕnh vô cùng phức tạp và đầy cảm xúc. Nói cụ thể hơn, đây là việc đi kèm với nỗi buồn, cảm giác mất mát không tránh khỏi. Mối quan hệ cộng đồng là một sức mạnh to lớn ở Fiji và biến đổi khí hậu đang đe dọa làm suy yếu chúng.
“Khi một cộng đồng di dời, không chỉ đơn giản là chuyển đến một nơi mới, một ngôi nhà mới” , ông Sitiveni Rabuka, thủ tướng Fiji và là bộ trưởng phụ trách Biến đổi khí hậu đă viết trong lời mở đầu của tài liệu SOP. “Khi một cộng đồng di dời, họ mang theo văn hóa, lịch sử và kỳ vọng của họ về một cuộc sống tốt đẹp hơn. Do đó, quyết định di dời không bao giờ được coi nhẹ.”
Theo người dân địa phương và các chuyên gia, mỗi lần có thêm một thảm họa xảy ra với quốc đảo này, nguy cơ nhiều ngôi làng hơn nữa phải di dời lại càng cao và khả năng mất đi bản sắc riêng của người dân địa phương cũng ngày càng tăng.
Sống trong sợ hăi
Fiji đang phải chịu tác động của khí hậu với tốc độ và cường độ lớn hơn nhiều nơi khác trên thế giới. Nhiệt độ đại dương trong khu vực đang tăng lên gấp 3 lần mức trung b́nh toàn cầu, trong khi mực nước biển dâng cao cũng đang đe dọa các đảo thấp và cộng đồng ven biển.
Đất nước này bao gồm 382 đảo và đảo nhỏ, với dân số chỉ dưới 1 triệu người. Nơi đây thường xuyên bị ảnh hưởng bởi các cơn băo nhiệt đới. Năm 2016, cơn băo Winston đă giết chết 44 người và gây thiệt hại 1,4 tỷ đô la Mỹ.
4 năm sau, vào tháng 12 năm 2020, cơn băo cấp 5 Yasa đă phá hủy khoảng 8.000 ngôi nhà và gây thiệt hại khoảng 250 triệu đô la Mỹ. Ngay cả ngày nay, các cộng đồng vẫn đang chưa phục hồi hoàn toàn sau thảm họa băo đó.
Cách Vunisavisavi vài giờ lái xe, ngôi làng Cogea vẫn c̣n mang những “vết sẹo về thể chất và tinh thần” mà cơn băo Yasa gây ra.
Ngôi làng Cogea bao quanh bởi nước dâng cao trong những cơn băo. (Ảnh: Jack Board/CNA)
Khu vực này của Fiji, nằm trên bờ biển phía nam biệt lập của ḥn đảo lớn thứ hai của đất nước, Vanua Levu, mang vẻ đẹp b́nh dị.
Các ḍng nước ngọt chảy nhẹ nhàng về phía biển, được che mát bởi những tán cây cao, rậm rạp của rừng nhiệt đới. Biển có màu xanh lam nổi bật, nông và được làm giàu bởi các hệ thống rạn san hô rộng lớn. Các ngôi làng địa phương nằm rải rác trên bờ biển và sườn núi được mẹ thiên nhiên sắp xếp một cách hoàn hảo.
Nhưng trong cảnh ngỡ yên b́nh đó, các cơn sóng ngày càng dữ tợn hơn.
Tại Cogea, một ngôi làng có 138 người, cách bờ biển vài km, Băo Yasa đă gây ra lũ lụt tàn khốc. Khu dân cư này được bao quanh bởi nước, dễ bị dâng cao nhanh chóng khi thời tiết thay đổi.
Ông Rusiate Senicevuga, người đứng đầu làng, đă xây dựng ngôi nhà của ḿnh để chống băo. Nhưng ông đă đánh giá thấp sức mạnh của Yasa.
"Vào buổi sáng khi thức dậy, chúng tôi không nói nên lời. Tôi đă bị sốc. Ngôi nhà mà tôi tin tưởng để đảm bảo an toàn trong những cơn băo đă biến mất" , ông nói.
Các trận lở đất đă tấn công các khu vực miền núi xung quanh ngôi làng. Các loại cây trồng mà người dân địa phương dựa vào để sinh tồn đă bị tàn phá, làm tăng thêm mối lo ngại về an ninh lương thực.
“Chúng tôi vẫn tiếp tục được nhắc nhở về những ǵ cơn băo Yasa đă lấy đi khỏi chúng tôi. Rất nhiều thứ đă thay đổi đối với chúng tôi. Chúng tôi rất sợ hăi v́ những trải nghiệm đó,” ông Rusiate nói.
Ông Rusiate Senicevuga đứng giữa đống đổ nát của ngôi nhà bị băo Yasa phá hủy. (Ảnh: Jack Board/CNA)
Người dân Cogea được lên kế hoạch di dời do mối đe dọa ngập lụt đang diễn ra. Nỗi sợ hăi xâm chiếm nhiều người trong số họ, bất cứ khi nào mây đen kéo đến những ngày này.
Khi quá khứ đang "ḱm chân" tương lai
Một địa điểm gần đó, gần như nằm trong tầm nh́n của ngôi làng hiện tại của họ, đă được chọn để làm vùng đất mới. Nhưng bất chấp nỗi lo lắng về việc ở lại, việc di dời cũng gây ra sự chia rẽ.
“Nơi chôn rau cắt rốn rất quan trọng và đặc biệt đối với chúng tôi. Đây là nơi tổ tiên chúng tôi sinh sống. Thật không dễ dàng khi tôi thấy những người trẻ tuổi đồng ư với việc di dời này”, bà Silina Tinai, một già làng cho biết.
“Tôi lo lắng về thế hệ tương lai của Cogea. Sẽ có sự thay đổi ở đây. Không chỉ hôm nay mà c̣n là mọi ngày và mọi năm sắp tới. Đối với tôi, tôi đau ḷng khi chúng tôi sắp rời khỏi ngôi làng này”, bà nói.
Cảm xúc này phổ biến trên khắp đất nước. Những gốc rễ văn hóa sâu sắc gắn kết mọi người với vùng đất của tổ tiên họ.
Tôn giáo và văn hóa đă ḥa nhập để tạo nên bản sắc hiện đại độc đáo ở Fiji. (Ảnh: Jack Board/CNA)
Nhưng đối với ông Senicevuga, cộng đồng sẽ không bao giờ t́m thấy sự b́nh yên trong tâm hồn cho đến khi họ chuyển đến vùng đất cao hơn. Thực tế của biến đổi khí hậu đ̣i hỏi điều đó, bất kể mối liên hệ mạnh mẽ với quá khứ. Hiện tại, họ đang mắc kẹt trong t́nh trạng lấp lửng chờ đợi tiền để xây dựng hoàn chỉnh ngôi nhà mới của ḿnh.
Với họ, ngày di dời đến nay vẫn chưa rơ ràng.
“Theo tôi, ít nhất là đối với gia đ́nh tôi, những ǵ đă trải qua trong cơn băo Yasa sẽ không bao giờ có thể xóa khỏi kư ức của họ. Những ngày tốt đẹp duy nhất cho thế hệ tương lai sẽ là ở địa điểm mới” , ông nói. “Nếu chúng ta vẫn ở đây, tôi tin rằng chúng ta sẽ gặp phải những vấn đề lớn hơn những ǵ đă phải đối mặt trong băo Yasa. Di dời là một phần của giải pháp ngay bây giờ.”
Đường bờ biển của Fiji đang bị xói ṃn do mực nước biển dâng cao. (Ảnh: Jack Board/CNA)
Chính phủ Fiji có những kế hoạch và chính sách đầy tham vọng về việc di dời do biến đổi khí hậu. Một quỹ tín thác với khoản phân bổ hàng năm là 5 triệu đô la Mỹ được sử dụng để chi trả cho việc di cư đă được thành lập, nhưng Fiji sẽ cần nhiều hơn thế nữa.
Chi phí di dời chỉ một ngôi làng, ví dụ như làng Nabavatu vào năm 2021 đă là 2,5 triệu đô la Mỹ.
Năm 2018, chính phủ cho biết đất nước sẽ cần khoảng 4,1 tỷ đô la Mỹ trong giai đoạn 10 năm để tăng cường khả năng phục hồi trước biến đổi khí hậu.
Trên toàn cầu, số tiền mà các quốc gia dễ bị tổn thương do khí hậu yêu cầu là rất lớn.
"Các chuyên gia ước tính rằng sẽ cần hơn 4 ngh́n tỷ đô la Mỹ hàng năm vào năm 2030 để quản lư tác động của biến đổi khí hậu. Cần phải có nỗ lực to lớn để huy động nguồn tài chính và đầu tư dễ tiếp cận, hiệu quả nhằm mang lại lợi ích cho tất cả mọi người ", ông Sitiveni Rabuka, thủ tướng Fiji nói.