Từ Nhà Trắng nhìn về… Canberra
Tại một cuộc họp ở Nhà Trắng, Tổng thống Donald Trump bất ngờ nhắc tới một cái tên nghe lạ tai với phần lớn người Mỹ: “superannuation” – hệ thống hưu trí kiểu Úc. Ông nói chính quyền của mình đang “nghiên cứu rất nghiêm túc” khả năng áp dụng một mô hình tương tự ở Hoa Kỳ, vì đó là “một kế hoạch tốt, đã vận hành rất hiệu quả”.
Đằng sau lời khen ngắn gọn ấy là cả một câu chuyện dài về cách người Úc buộc nhau phải dành tiền cho tuổi già, và vì sao hệ thống đó lại khiến Washington phải chú ý trong bối cảnh dân số Mỹ đang già đi, còn quỹ An sinh Xã hội thì chật vật.
Superannuation – khi tiền hưu được “khóa” ngay từ ngày đi làm
Superannuation, hay gọi tắt là “super”, là chương trình tiết kiệm hưu trí trụ cột của Úc. Nguyên tắc của nó rất đơn giản nhưng cực kỳ cứng rắn: hễ ai có việc làm là chủ lao động bắt buộc phải đóng tiền vào tài khoản hưu của người đó, bên cạnh lương hàng tháng. Từ mức 3% khi hệ thống hiện đại ra đời năm 1992, tới nay tỉ lệ này đã được nâng dần lên 12% thu nhập, và không có chuyện “xin miễn”.
Khoản tiền này được chuyển vào các quỹ đầu tư chuyên nghiệp – gọi là super funds – nơi những nhà quản lý tài chính thay mặt người lao động đem đi đầu tư khắp thế giới, từ cổ phiếu, trái phiếu đến bất động sản, private equity… Người lao động có quyền chọn quỹ nào phù hợp khẩu vị rủi ro của mình, có thể nộp thêm tiền nếu muốn, nhưng có một điều không đổi: phần lớn số tiền ấy bị “khóa” cho đến khi họ chớm bước vào tuổi nghỉ hưu, chỉ có vài cánh cửa rất hẹp để rút ra sớm.
Nhờ cơ chế bắt buộc và đầu tư dài hạn như vậy, các quỹ “super” của Úc hiện đã tích lũy được khoảng 4,5 nghìn tỉ đô-la Úc – tương đương chừng 3 nghìn tỉ USD. Dù dân số nước này chỉ khoảng 27 triệu người, đây vẫn là một trong bốn “hồ tiền hưu” lớn nhất hành tinh.
Vì sao người Úc ủng hộ “super” đến vậy?
Hệ thống superannuation được thiết kế từ nỗi lo rất cụ thể: dân số già nhanh, tỉ lệ sinh giảm, nếu cứ dựa mãi vào ngân sách nhà nước thì thế hệ sau sẽ phải gánh một núi chi phí hưu trí. Bằng cách ép người lao động và doanh nghiệp chia sẻ trách nhiệm ngay khi còn trẻ, gánh nặng đó được san bớt khỏi vai con cháu.
Trên bảng xếp hạng Mercer CFA Institute Global Pension Index năm 2025, hệ thống hưu trí Úc đạt điểm B+, trong khi Mỹ chỉ ở mức C+. Bên cạnh super, người Úc vẫn có chế độ lương hưu nhà nước dành cho những người thu nhập thấp hay gặp khó khăn, nhưng ngày càng nhiều người về già chủ yếu sống bằng chính khoản tiền mình và doanh nghiệp đã tích lũy trong “super” suốt cuộc đời làm việc.
Mô hình Mỹ: 401(k) tự nguyện, An sinh Xã hội chao đảo
Tại Hoa Kỳ, bức tranh hưu trí rất khác. Các chương trình tiết kiệm hưu do doanh nghiệp bảo trợ, như 401(k), 403(b)… chỉ mang tính tùy chọn. Doanh nghiệp có thể mở hoặc không, có thể góp phần đối ứng hay mặc kệ. Nhiều lao động thu nhập thấp, làm việc thời vụ, hoặc trong các ngành ít phúc lợi gần như đứng ngoài cuộc chơi này.
Trụ cột thực sự của tuổi già ở Mỹ là An sinh Xã hội, ra đời từ năm 1935. Người đi làm đóng thuế, tiền chảy vào một quỹ chung rồi được chi trả ngay cho những người đang nghỉ hưu – mô hình “người trẻ nuôi người già”. Nhưng khi dân số già đi, tỉ lệ người làm việc trên mỗi người nghỉ hưu giảm xuống, các nhà quản lý đã cảnh báo quỹ này có nguy cơ không đủ khả năng chi trả đầy đủ sau năm 2034 nếu Quốc hội không hành động.
So với một hệ thống bắt buộc, đầu tư dài hạn và gần như bao phủ toàn dân như super ở Úc, mô hình Mỹ trông chắp vá hơn: một ít 401(k) tự nguyện, cộng với An sinh Xã hội đang chịu sức ép.
Mỹ có thể “sao chép” Úc? Không đơn giản chỉ là đổi luật
Ý tưởng đưa một phiên bản “super” vào nước Mỹ nghe có vẻ hấp dẫn: doanh nghiệp bắt buộc phải đóng một tỉ lệ nhất định vào tài khoản tiết kiệm hưu cho nhân viên, tiền được khóa tới tuổi nghỉ hưu, giảm bớt lệ thuộc vào ngân sách. Nhưng từ ý tưởng đến hiện thực là cả một quãng đường đầy chông gai chính trị.
Thứ nhất, quy mô dân số: Úc chỉ có 27 triệu dân, trong khi Mỹ khoảng 343 triệu – hơn mười lần. Bất kỳ cải cách nào động chạm đến tiền lương, thuế, phúc lợi của hàng trăm triệu người sẽ là cơn bão chính trị không nhỏ. Thứ hai, văn hóa và thói quen: người Mỹ lâu nay quen với việc tự quyết định có tham gia tiết kiệm hưu hay không, doanh nghiệp cũng quen xem đó là phúc lợi tự nguyện, khó chấp nhận một cơ chế “không được phép rút lui”.
Thứ ba, mạng lưới lợi ích hiện hữu: các công ty bảo hiểm, quỹ đầu tư, tổ chức tài chính đang sống nhờ mô hình 401(k) hiện tại chắc chắn sẽ không muốn một cuộc “đại phẫu” làm thay đổi sân chơi. Ngay cả khi Nhà Trắng và Bộ Tài chính nhiệt tình, việc thông qua ở Quốc hội – nơi chia rẽ đảng phái sâu sắc – cũng không hề dễ.
Nhưng Washington vẫn ngước nhìn vì “hồ tiền hưu” khổng lồ
Dù còn xa mới tới chuyện cải cách, sự quan tâm của chính quyền Trump không phải chỉ trên giấy. Các quỹ super của Úc từ lâu đã là những nhà đầu tư lớn vào tài sản Mỹ: trái phiếu, cổ phiếu, hạ tầng, bất động sản… Bộ trưởng Tài chính Scott Bessent từng tham dự hội nghị về superannuation ở Washington và ca ngợi mô hình này như một ví dụ thành công về chính sách bắt buộc, bao phủ gần như toàn bộ dân số và giữ chặt tiền tiết kiệm đến tận tuổi nghỉ hưu.
Các nhà hoạch định chính sách Mỹ ấn tượng với ba điểm: đóng góp tự động, gần như toàn dân đều có tài khoản, và việc “giữ kín” tiền cho đến lúc về hưu giúp tạo ra những “tổ chim” hưu trí khổng lồ cho mỗi cá nhân. Những điều mà hệ thống 401(k) tự nguyện và An sinh Xã hội kiểu “trả ngay” vẫn còn thiếu.
Bài học từ nước Úc cho những quốc gia đang già đi
Liệu người Mỹ có chấp nhận bị trừ thêm 12% lương cho hưu trí như người Úc? Câu trả lời còn bỏ ngỏ. Nhưng câu chuyện “super” cho thấy một điều rõ ràng: trong thời đại dân số già hóa, không thể chỉ trông chờ vào ngân sách và thế hệ sau gánh thay. Một hệ thống hưu trí bền vững cần bắt đầu ngay từ những ngày đầu đi làm, cần kỷ luật, bắt buộc và minh bạch.
Mô hình của Úc không hoàn hảo, nhưng nó đã tạo nên một trong những “hồ tiền hưu” lớn nhất thế giới, giảm đáng kể áp lực lên ngân sách, đồng thời biến người lao động bình thường thành những nhà đầu tư dài hạn thực sự. Việc chính quyền Trump nhìn sang “Down Under” để học hỏi không chỉ là chuyện kỹ thuật hưu trí, mà còn là lời nhắc rằng tương lai tuổi già của cả một quốc gia không thể được vá víu bằng những giải pháp ngắn hạn.
Và biết đâu, trong một tương lai không xa, cụm từ “superannuation” sẽ không còn là khái niệm xa lạ với người Mỹ, nếu họ đủ can đảm bước qua những rào cản chính trị để học bài học tuổi già từ nước Úc xa xôi.