Khi chữ “giải phóng” bị kéo lệch khỏi ư nghĩa thật
Trong ngôn ngữ b́nh thường, “giải phóng” có nghĩa rất rơ: làm cho một người hay một dân tộc thoát khỏi nô lệ, áp bức, chiếm đóng; giành lại tự do và độc lập. “Chiến sĩ giải phóng” v́ thế phải là người cầm súng chống lại ngoại bang đang thống trị đất nước ḿnh, để phá xiềng xích cho đồng bào. Thế nhưng trong câu chuyện Việt Nam 1954–1975, người ta đă gắn chữ “giải phóng” ấy lên đoàn quân mang cờ đỏ từ miền Bắc tràn vào miền Nam – nơi vốn đă là một quốc gia có chủ quyền, có chính phủ, có quân đội, có hiến pháp, dù c̣n đầy khiếm khuyết. Nếu bản thân miền Nam không phải lănh thổ bị thực dân chiếm đóng, nếu người dân ở đó không hề xin ai “giải phóng”, th́ việc gọi những người cầm súng tiến vào đó là “chiến sĩ giải phóng” có phải là một nghịch lư ngay từ gốc?
Hai cách gọi tên cuộc chiến: ai “giải phóng”, ai “tự vệ”?
Người Mỹ, một bên tham chiến, gọi đơn giản là “Chiến tranh Việt Nam”. Miền Bắc th́ gọi đó là “chiến tranh giải phóng chống xâm lược”, c̣n miền Nam xem đó là “chiến tranh tự vệ chống cộng sản xâm lược”. Trong chiến tranh, mạnh được yếu thua, kẻ chiến thắng đương nhiên chiếm quyền viết lịch sử theo cách của ḿnh. Sau 1975, toàn bộ hệ thống tuyên truyền đều chỉ c̣n một giọng: miền Bắc là phe “giải phóng”, miền Nam là “nguỵ”, là “tay sai”, là “bị Mỹ xâm lược”. Nhưng sự thật lịch sử đâu thể chỉ gói gọn trong vài câu khẩu hiệu. Nếu đó là một cuộc chiến giải phóng đúng nghĩa, tại sao khi đất nước “thống nhất” xong, lại có cả một nửa dân tộc mang nỗi buồn sâu thẳm, đến mức một người như Vơ Văn Kiệt – đứng về phía thắng cuộc – cũng phải thừa nhận: “Ngày 30 tháng 4 có triệu người vui th́ cũng có triệu người buồn”? Một cuộc giải phóng mà niềm vui và nỗi đau chia đôi dân tộc, liệu có c̣n đúng nghĩa là giải phóng?
VNCH: một quốc gia có thật, không phải “chế độ tay sai”
Không ai phủ nhận chế độ miền Nam có đầy khiếm khuyết, từ tham nhũng, phân hóa xă hội cho tới bất ổn chính trị. Nhưng bảo rằng Việt Nam Cộng Ḥa chỉ là “chế độ tay sai”, rằng quân lực VNCH chỉ là lính đánh thuê cho Mỹ, là xúc phạm cả một thế hệ đă đổ máu giữ ǵn từng tấc đất trước làn sóng cộng sản. Trong chiến tranh, không có thể chế nào hoàn hảo: chính trị xáo trộn, kinh tế bị dồn vào chiến phí, giáo dục và văn hóa cũng chịu cảnh bom đạn. Hăy nh́n Ukraine hôm nay gồng ḿnh trước quân Nga, sống c̣n trong viện trợ vũ khí của phương Tây, mới thấy VNCH ngày xưa cũng ở vào thế tương tự: dựa vào Mỹ để tồn tại, nhưng không v́ thế mà mất đi tư cách một quốc gia có chủ quyền. Hai anh em ông Ngô Đ́nh Diệm bị giết một phần v́ không muốn cho Mỹ đổ quân trực tiếp vào Việt Nam. Cái chết của họ mở toang cánh cửa cho quân đội Mỹ, đồng thời trao cho Hà Nội cái cớ vàng để mở đường ṃn Hồ Chí Minh, đưa quân chính quy vào miền Nam trong danh nghĩa “giải phóng”.
Không ai ở miền Nam xin được “giải phóng”
Từ những lời ngắn gọn của ông Kiệt, có thể nói một cách thẳng thắn: không người dân miền Nam nào thức dậy vào buổi sáng, cầu mong một đạo quân từ phía bắc Bến Hải tràn xuống “giải phóng ḿnh khỏi Mỹ” cả. Người dân chỉ mong được sống yên ổn, làm ăn, nuôi con, đi học, thờ Chúa, thờ Phật theo cách ḿnh muốn. Nếu Mỹ đúng là “đế quốc xâm lược”, nếu VNCH chỉ là “bù nh́n tay sai”, th́ tại sao sau 1975, hàng triệu người phải liều chết vượt biển, chết giữa đại dương để t́m tới chính những “đế quốc” đó? Có người Nhật nào đi biểu t́nh đ̣i “giải phóng Nhật Bản thoát ách xâm lược của đế quốc Mỹ” dù lính Mỹ đóng ở Nhật từ sau Thế chiến II tới giờ? Có người Hàn Quốc nào muốn “đánh cho Mỹ cút, đánh cho Nam Hàn nhào” không? Dân Đức cũng vậy. Sự hiện diện của quân đội Mỹ ở những nước ấy, cũng như ở miền Nam trước 1975, cùng xuất phát từ một logic chiến lược của thời Chiến tranh Lạnh – không phải một cuộc xâm lược thuộc địa kiểu thế kỷ 19.
Lịch sử không thể là chỗ để chửi bới và dựng tượng một chiều
Khi người ta viết lịch sử bằng ng̣i bút của kẻ thắng, những tiếng gọi “chiến sĩ giải phóng” đi kèm với cách gọi “thằng Thiệu”, “thằng Mỹ”, “thằng Ánh”, “thằng Duyệt” không chỉ là xúc phạm cá nhân mà c̣n đánh mất phẩm giá của chính người cầm bút. Lịch sử là một ngành khoa học, mà trong khoa học th́ không có chỗ cho bịa đặt, cho ngôn từ miệt thị nhằm thỏa măn hận thù. Một cuốn sách gọi hàng triệu người lính VNCH – những người đă chết trên chiến trường, đă nằm lại trong rừng sâu biển rộng – bằng hai chữ “nguỵ” th́ cuốn sách ấy chỉ là công cụ tuyên truyền, chứ không phải lịch sử. Và trong không gian lịch sử bị bóp méo như vậy, cụm từ “chiến sĩ giải phóng” rốt cuộc chỉ c̣n là một nhăn dán chính trị rẻ tiền, không mang chút ư nghĩa đạo lư nào.
Trả lại ư nghĩa cho hai chữ “giải phóng”
Muốn ḥa giải, ḥa hợp thật sự, trước hết phải trả lại ư nghĩa trong trẻo cho ngôn ngữ. “Giải phóng” không thể dùng để chỉ một cuộc chiến mà mục tiêu tối hậu là thống nhất đất nước dưới một mô h́nh ư thức hệ duy nhất, bất chấp cái giá nhân mạng và tự do. “Chiến sĩ giải phóng” không thể là người cầm súng tiến vào một vùng đất nơi người ta không hề mong ḿnh tới, rồi sau đó áp đặt một chế độ mới khiến hàng triệu người phải bỏ nước ra đi. Có thể trong mắt nhiều người miền Bắc, cuộc chiến ấy là chính nghĩa. Nhưng cũng phải chấp nhận rằng, với vô số người miền Nam, đó là một cuộc xâm lược, một cuộc đổi chủ cưỡng bức. Khi ta dám nh́n thẳng vào sự khác biệt ấy, dám thừa nhận có “triệu người vui, triệu người buồn”, th́ lúc đó mới có thể bắt đầu viết lại lịch sử theo cách công bằng hơn, bớt đi những khẩu hiệu và tính từ, thêm vào đó sự tôn trọng cho những phận người ở cả hai phía.
Cho đến khi điều ấy xảy ra, cụm từ “chiến sĩ giải phóng” vẫn chỉ là một bóng chữ đứng chơ vơ trên những tấm pano, trong khi ở chiều sâu của kư ức dân tộc, người ta vẫn âm thầm tự hỏi: “Làm ǵ có giải phóng mà nói tới chuyện chiến sĩ giải phóng?”