10 giá trị cốt lơi để “lấp khoảng trống”
Hệ giá trị định hướng cốt lơi trọng điểm (Trần Ngọc Thêm2015)
Vậy th́ những giá trị nào mà con người Việt Nam cần có trong giai đoạn hiện nay, cũng như để hướng tới sự hội nhập toàn cầu, thưa ông?
- Trong công tŕnh của ḿnh, tôi có đề xuất hệ giá trị định hướng cốt lơi toàn diện gồm 35 giá trị, và hệ giá trị định hướng cốt lơi trọng điểm gồm mười giá trị.
Mười giá trị này chia thành năm cặp, bao gồm một cặp giá trị xă hội và bốn cặp giá trị cá nhân.
Cặp hai giá trị xă hội “dân chủ” và “pháp quyền” là cặp rất quan trọng. Dân chủ là tổ chức xă hội từ dưới lên trên. Pháp quyền là tổ chức xă hội từ trên xuống dưới. Quản lư phải theo đúng luật, mọi thứ t́nh cảm phải để ra ngoài. Thực hiện được cặp giá trị xă hội này sẽ là nền tảng cho việc thực hiện những giá trị khác, và bảo đảm cho việc lấp đầy khoảng hụt hẫng về văn hóa - con người.
C̣n lại bốn cặp giá trị con người cá nhân là ǵ?
- Cặp thứ nhất là nhân ái và yêu nước. Đây là hai giá trị truyền thống điển h́nh, nhưng phải thay đổi nội hàm của nó. Yêu nước truyền thống là yêu nước trong chiến tranh. Yêu nước mới phải là cả trong chiến tranh và ḥa b́nh. Nhân ái truyền thống là nhân ái của văn hóa làng xă giữa những người quen thân nhau, với người lạ th́ vô cảm. Nhân ái mới phải là nhân ái trên tinh thần trách nhiệm, ư thức xă hội, đi ra đường cũng phải thương yêu giúp đỡ nhau.
Cặp thứ hai là trung thực và bản lĩnh. Thời hội nhập con người rất cần những giá trị này; không trung thực không làm việc được với ai, không có niềm tin làm ǵ có bạn bè. Và để trung thực cần phải bản lĩnh, biết suy nghĩ bằng cái đầu của ḿnh.
Cặp thứ ba là trách nhiệm và hợp tác, là hai giá trị của con người trong quan hệ với đồng loại.
Cặp thứ tư là tính khoa học và sáng tạo. Thời buổi kinh tế tri thức làm việc phải khoa học, cái ǵ cũng phải xem xét tính toán cân nhắc sao cho logic chặt chẽ.
Năm cặp giá trị này là những giá trị tối thiểu; tùy theo yêu cầu cụ thể, có thể có những bổ sung. Năm cặp giá trị này cần được thực hiện không chỉ trong giáo dục mà cần đưa vào tất cả các cơ quan đoàn thể, các cấp các ngành. Nếu đâu đâu cũng thực hiện được năm cặp giá trị này, chắc chắn sẽ thành công.
Xin cảm ơn ông.
GS. Nguyễn Thế Hữu, nguyên Giám đốc ĐH Huế, có bày tỏ sự ngạc nhiên khi giáo dục của chúng ta không nhắc đến phẩm chất cao thượng của con người. Ông Hữu đặt câu hỏi: “V́ chúng ta quên hay v́ chúng ta không c̣n ḷng tin con người có thể cao thượng?”.
Nếu câu hỏi này đặt ra cho ông, ông sẽ trả lời như thế nào?
- Tôi không thích lắm phẩm chất “cao thượng”. Tôi thích từ mà đạo diễn Trần Văn Thủy từng dùng làm tiêu đề cho phim của ḿnh hơn – đó là sự “tử tế”. “Cao thượng” xác lập vị thế đứng trên và cho đi. C̣n “tử tế” là quan hệ giữa những người cùng chung sống.
Văn hóa âm tính hay nói đến sự cho đi, nhưng thực ra cho đi vẫn chứa đựng suy nghĩ về lấy lại. Ở Việt Nam ta, mỗi khi nhà ai có cưới hỏi, tang ma th́ mọi người thân quen đều xúm lại giúp đỡ. Nhưng đừng quên rằng sau mỗi cuộc tang ma hay hôn nhân, gia chủ sẽ phải ngồi lại ghi sổ từng người một đă giúp ḿnh bao nhiêu, để sau này c̣n có trách nhiệm trả lại bằng hoặc cao hơn.
V́ sao người Việt Nam ngồi ăn với nhau anh nào cũng tranh nhau trả tiền? Có phải hoàn toàn v́ cao thượng hay không? Thực ra là v́ trong tiềm thức có nguyên nhân từ văn hóa: Người trồng lúa nước vốn ở yên một chỗ, gắn bó lâu dài. Trong quan hệ ngang bằng, ai chi tiền th́ người đó nắm lợi thế, tạo ra ơn nghĩa để thắt chặt quan hệ. Người kia mang mặc cảm của người mắc nợ và phải t́m cơ hội để mời lại. Nếu có người nào đi ăn mà cứ để người khác trả tiền vài lần th́ sẽ bị mang tiếng là keo kiệt, “ăn chùa”.
C̣n người Phương Tây cùng ăn với nhau xong th́ cưa đôi, phần ai người ấy trả, rất tự nhiên và vô tư, v́ văn hóa của họ là văn hóa đi, con người luôn di chuyển. Hôm nay gặp nhau đây mà có khi không có cơ hội gặp nhau lần thứ hai, v́ vậy ứng xử ṣng phẳng, không nợ nần, sẽ khiến cho cả hai đều thấy thoải mái