Sau hàng loạt thông tin về sức khoẻ của Tổng bí thư, Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng. Báo chí quốc tế lần đầu tiên đăng tin về tình trạng sức khoẻ của ông Trọng với câu hỏi ai sẽ lên thay ông Trọng?
Hôm qua ngày 19/04/2019 tạp chí The Diplomat (Nhà Ngoại giao) đăng bài báo với hàng tít
„Việt Nam đang sa vào một cuộc khủng hoảng kế nhiệm?“. Ngay phía dưới tựa đề là hàng tít „Không kể đến những tin đồn về tình trạng sức khỏe, câu hỏi lớn vẫn là ai sẽ kế nhiệm Nguyễn Phú Trọng“. Sau đây là bản dịch bài báo trên:
Một tin đồn về sức khỏe của nhà lãnh đạo tối cao Việt Nam, Nguyễn Phú Trọng, đã gây bão khắp đất nước trên các phương tiện truyền thông xã hội sôi động trong những ngày gần đây. Ông Trọng, 75 tuổi, được cho là đã bị đột quỵ trong chuyến thăm tỉnh Kiên Giang ở miền Nam vào ngày sinh nhật của ông ta. Sự im lặng vụng về của truyền thông nhà nước chỉ làm đổ thêm dầu vào lửa, làm phát sinh các thuyết âm mưu về một vụ ám sát của Nguyễn Tấn Dũng, đối thủ trước đây của ông Trọng (tỉnh Kiên Giang được coi là thành trì của ông Dũng và con trai ông hiện đang tiếp tục nhiệm kỳ Bí thư Tỉnh ủy Kiên Giang).
Chúng ta đã chứng kiến vụ việc tương tự xảy ra trước đây. Năm ngoái, cư dân mạng Việt Nam đã chia sẻ những tin đồn liên quan đến sức khỏe của Chủ tịch nước lúc đó là Trần Đại Quang, trong khi chính quyền cũng một mực im lặng. Cuối cùng truyền thông nhà nước đưa ra thông báo chính thức, khi ông Quang qua đời vào tháng Chín.
Tất nhiên, điều đó không có nghĩa là con đường của ông Trọng sẽ đi theo con đường của ông Quang. Rốt cuộc, hầu như không thể xác minh thông tin đó trong một chế độ độc đoán được kiểm soát chặt chẽ như Việt Nam, nơi sự nhận biết của một chuyên gia có thể không đáng tin hơn những tin đồn được nghe trong vô số quán cà phê ở Việt Nam.
Bất kể những tin đồn đó là đúng hay sai, mối quan tâm của công chúng về tình trạng sức khỏe của ông Trọng có tác động đáng kể đến chính trị Việt Nam, khi Đảng Cộng sản Việt Nam đang chuẩn bị cho Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ 13 vào năm 2021. Ông Trọng – khi đó 77 tuổi – sẽ quá già để lãnh đạo, đó là chưa kể đến quy định không chính thức: giới hạn không được làm quá 2 nhiệm kỳ. Vấn đề sức khỏe – nếu thật sự có – sẽ ngăn chặn mọi nỗ lực để ông ta có thể ở lại lâu hơn. Đầu năm 2018, Bộ Chính trị theo hướng dẫn của ông ta đã ban hành Quy định số 90, đặt „sức khỏe“ thành một điều kiện để được giữ các chức vụ chủ chốt. Động thái này được coi là một nỗ lực nhằm loại bỏ ông Quang, nhưng trớ trêu giờ đây quy định này quay lại „cắn“ ông Trọng sớm như vậy.
Câu hỏi lớn đặt ra là ai sẽ kế nhiệm ông Trọng nắm giữ chức vụ kép: Tổng bí thư Đảng và Chủ tịch nước, nếu sự „nhất thể hóa“ này vẫn còn được tiếp tục duy trì. Hiện tại, thực tế không có ứng cử viên nào phù hợp với các quy định và chuẩn mực của Đảng. Những dự đoán của các chuyên gia phân biệt sự khác nhau giữa ông Trần Quốc Vượng – Sa Hoàng chống tham nhũng – ông Thủ tướng đương nhiệm Nguyễn Xuân Phúc và ông Phạm Minh Chính, một cựu Thứ trưởng Bộ Công an đã trở thành người đứng đầu Ban Tổ chức Trung ương Đảng đầy quyền lực. Nhưng cả 3 ứng cử viên này đều không hoàn hảo. Để đủ điều kiện cho chức vụ này, một ứng cử viên phải có ít nhất một nhiệm kỳ thành viên Bộ Chính trị (lý tưởng là hai nhiệm kỳ), dưới 65 tuổi, có kinh nghiệm làm việc trong chính phủ và thấm nhuần chủ nghĩa Mác – Lênin (thuật ngữ này được định nghĩa mơ hồ, mặc dù nó có thể liên hệ với vùng miền: tất cả các Tổng bí thư đều là người miền Bắc bảo thủ).
Trần Quốc Vượng chưa bao giờ giữ một chức vụ lãnh đạo, chẳng hạn Bí thư Tỉnh ủy hoặc Chủ tịch Ủy ban nhân dân. Ứng cử viên duy nhất được giữ chức vụ đứng đầu mà không có kinh nghiệm như vậy là Lê Khả Phiêu vào năm 1997. Tuy nhiên, ông Phiêu lúc đó đã nằm trong số năm thành viên của Ban Thường vụ Bộ Chính trị (hiện đã giải tán), và giữ một vị trí chủ chốt trong quân đội. Ông Vượng không có nền tảng đó, và tuổi của ông ta – vào năm 2021 sẽ vượt quá giới hạn của Đảng là 65 tuổi – sẽ càng làm suy yếu vị thế của ông ta.
Là một nhà kỹ trị giàu kinh nghiệm và là thành viên Bộ chính trị 2 nhiệm kỳ, ông Nguyễn Xuân Phúc là một ứng cử viên dẫn đầu rõ ràng, nhưng không phải không có sự gièm pha. Ông ta sẽ đạt 66 tuổi vào năm 2021, và quan trọng hơn, ông ta đến từ miền Nam (bên dưới vĩ tuyến 17, làn ranh chia cắt đất nước trong Chiến tranh Việt Nam). Cho đến nay chưa có một Tổng bí thư nào là người miền Nam. Những tin đồn kéo dài về cáo buộc tham nhũng của ông kể từ Đại hội vừa qua cũng có thể làm suy giảm khả năng ứng cử của ông.
Ông Phạm Minh Chính là một ứng cử viên trẻ tuổi với thành tích mạnh mẽ trong lãnh vực cải cách kinh tế và hành chính, ông đạt được thành tích này khi làm Bí thư Tỉnh ủy Quảng Ninh, một trong những tỉnh giàu nhất đất nước Quảng Ninh. Mặc dù thế, ông sẽ chỉ hoàn thành một nhiệm kỳ thành viên Bộ Chính trị vào năm 2021. Chức vụ hiện tại của ông cũng có thể là một điểm yếu: Chưa bao giờ có một Tổng bí thư mà trước đây từng làm Trưởng ban Tổ chức Trung ương Đảng. Có một lô – gíc rõ ràng cho điều đó, vì một người như vậy sẽ được coi là có quá nhiều quyền lực khi giữ chức vụ cao nhất và đồng thời nắm giữ tất cả các hồ sơ nhân sự cấp cao của Đảng. Đó là trường hợp gần giống như một nhân vật Liên Xô khét tiếng Lavrentiy Beria. Bên cạnh đó, việc ông Chính không thể thuyết phục và đưa ra Dự luật Đặc khu Kinh tế mà đã gây ra cuộc biểu tình bạo lực ở Việt Nam hồi năm ngoái, sẽ làm giảm uy tín của ông.
Như vậy, việc đề bạt bất kỳ ai trong số ba ứng cử viên đó sẽ dẫn đến việc Đảng vi phạm các quy định chính thức và không chính thức trong việc lựa chọn người lãnh đạo. Hơn nữa, vì không có ứng cử viên nào có triển vọng chiến thắng rõ ràng, cho nên sự tương quan quyền lực giữa ba ứng cử viên trội nhất này – không kể đến những ứng cử viên khác – có thể dẫn đến một cuộc đấu đá khốc liệt trước năm 2021. Nếu điều đó xảy ra, thì một trong bốn trụ cột của „khả năng hồi phục của chế độ chuyên chế“ (Authoritarian Resilience) được đề xuất bởi Andrew Nathan là „chính sách kế nhiệm dựa trên các nguyên tắc chuẩn mực“ sẽ sụp đổ. Trong quá trình chuyển giao quyền lực, Việt Nam giống như các chế độ chuyên chế khác sẽ xảy ra một cuộc khủng hoảng kế nhiệm.
Để tránh một kịch bản hỗn loạn như vậy đòi hỏi lãnh đạo đảng CSVN phải thể chế hóa hơn nữa quá trình kế nhiệm. Đầu tiên, họ phải tránh mọi cám dỗ để củng cố quyền lực như Trung Quốc đã thực hiện dưới sự cai trị của Tập Cận Bình, và có lẽ Việt Nam đã cố gắng làm điều đó trong nhiệm kỳ thứ hai của ông Trọng. Lãnh đạo tập thể và dân chủ trong nội bộ là những đặc điểm đặc biệt góp phần vào sự bền vững của đảng CSVN, và ở một mức độ nào đó, làm cho Hà Nội trở thành một chế độ nhân từ hơn Bắc Kinh. Frank Brandenburg giải thích, như thế nào đảng PRI của Mexico „tránh được chế độ độc tài cá nhân bằng cách cho các nhà độc tài của họ nghĩ hưu cứ sau sáu năm“. Đảng CSVN chắc chắn có thể đi theo con đường đó. Một số cơ chế kiểm tra và cân bằng – như bỏ phiếu tín nhiệm cho lãnh đạo đảng, được đưa ra hồi năm ngoái – cần được thúc đẩy và mở rộng.
Thứ hai, đã đến lúc đảng CSVN xem xét phương thức các Đại biểu tham gia Đại hội Đảng bỏ phiếu trực tiếp bầu ra Tổng bí thư. Một bước như vậy đã được áp dụng ở cấp cơ sở Đảng từ năm 2009, nhưng chưa được thực hiện ở cấp cao hơn (huyện, tỉnh và quốc hội). Cách thực hành dân chủ khiêm tốn này, mặc dù hiển nhiên có những hạn chế, nhưng nó có thể giúp thiết lập một quy tắc kế nhiệm rõ ràng cho các ứng cử viên, và tạo ra xác suất cao hơn để lựa chọn những người lãnh đạo giỏi trong thành phần tinh hoa của Đảng.
Bất kể cuối cùng quá trình kế vị diễn tiến như thế nào, chính trị Việt Nam sau thời ông Trọng sẽ không giống như trước đó. Sự không xác định rõ về thế hệ lãnh đạo tiếp theo sẽ đặt ra sự hoài nghi về một loạt các vấn đề, từ chiến dịch chống tham nhũng đang diễn ra đến chiến lược phát triển kinh tế của đất nước, cũng như chính sách đối ngoại của nó trong kỷ nguyên giằng co giữa các siêu cường ngày càng tăng ở châu Á. Quá trình kế nhiệm kéo dài càng lâu, thì đảng CSVN càng có nhiều khả năng sẽ rơi vào tình trạng bất ổn, tại một thời điểm mà nó cần ổn định và tập trung nhiều hơn.
