Mọi thứ chúng ta đều có nghiên cứu, tham khảo, đi học thế giới.
Học theo thế giới trong khi điều quan trọng nhất rất ít được để ư là xuất phát điểm của thế giới rất khác với ta. Những nền giáo dục tiên tiến của các nước phát triển xây dựng trên xuất phát điểm là họ đă có một xă hội đô thị hóa rồi, công nghiệp hóa rồi, bây giờ người ta chỉ c̣n lo hiện đại hóa và hội nhập.
C̣n xuất phát điểm của chúng ta là xă hội nông thôn, con người nông dân. Mà giữa nông thôn với đô thị, nông dân với thị dân, nông dân với công nhân th́ văn hóa (suy nghĩ, hành động, ứng xử...) khác nhau rất nhiều. Tức là chúng ta bị hụt hẫng, có một khoảng cách rất xa về văn hóa - con người.
Ở các nước phát triển, khi người ta đă có xă hội công nghiệp - đô thị rồi th́ con người rất tự giác, trung thực, tổ chức xă hội rất ổn định, nề nếp. Dễ hiểu là v́ sao người ta chỉ cần lo phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường.
C̣n chúng ta không được như vậy… Thế nên, có đổ bao nhiêu tiền vào giáo dục cũng như muối bỏ bể. Bởi khoảng hụt hẫng giữa ta và thế giới là hụt hẫng về văn hóa - con người, chứ không phải là chương tŕnh, SGK, càng không phải là tiền bạc. Mà xây dựng văn hóa - con người với những phẩm chất cần có của một xă hội đô thị và công nghiệp th́ phải bắt đầu từ việc thay đổi một cách cơ bản triết lư giáo dục.
Trong các cuộc cải cách giáo dục cũng đă có bàn đến triết lư giáo dục, có đề ra một loạt những phẩm chất muốn hướng tới. Ông có ư kiến ǵ về điều này?
- Những phẩm chất và triết lư từng được nêu ra đều là tham khảo của thế giới.
Chẳng hạn, triết lư giáo dục mà nhiều người thường nhắc đến là triết lư do UNESCO đề xuất: “Học để biết, học để làm, học để chung sống, học để tự khẳng định ḿnh”.
Rất hay, rất thực tế, nhưng là thực tế phù hợp với xuất phát điểm của thế giới chứ không phù hợp với xuất phát điểm của ta, v́ vậy mà càng cải cách càng rối.
Thực tế phù hợp với xuất phát điểm của chúng ta là như thế nào, thưa ông?
- Nếu xuất phát điểm của chúng ta là văn hóa - con người nông nghiệp - nông thôn và triết lư giáo dục xây dựng nên văn hóa - con người ấy là “con ngoan, tṛ giỏi”, th́ cần xây dựng một triết lư mới bám sát vào thực tế ấy mới tạo nên được sự thay đổi. Con ngoan cần đổi thành con có bản lĩnh, tṛ giỏi cần đổi thành tṛ sáng tạo.
Hệ giá trị Việt Nam truyền thống cốt lơi (Trần Ngọc Thêm2015)
Bởi v́ nếu ngoan là biết vâng lời, th́ có bản lĩnh là biết và dám phản biện.
Cần dạy cho trẻ em suy nghĩ bằng cái đầu của ḿnh về tất cả những ǵ mà cha mẹ, thầy cô nói ra, về mọi thứ mà các em quan sát thấy ngoài xă hội.
Dạy cho các em cách suy nghĩ, cách b́nh luận, phê phán, đưa ra ư kiến của ḿnh, tức là sáng tạo. Giỏi không phải theo kiểu học thuộc bài nữa mà có ư kiến riêng, có t́m ṭi, tức là sáng tạo.
Cha mẹ, thầy cô phải khuyến khích điều đó. Tập cho trẻ cách tư duy sao cho sắc sảo, lập luận sao cho chặt chẽ, thuyết phục.
Bản lĩnh là “dũng”, sáng tạo là “trí”, mang cái “trí” và “dũng” ấy phục vụ cho cộng đồng là “nhân”.
Đi đến ba chữ “dũng-trí-nhân” không phải là trở lại với Nho giáo (kiểu Hán Nho: “Nhân-lễ-nghĩa-trí-tín”), cũng không hoàn toàn là trở lại với Khổng tử.
Khổng tử bắt đầu bằng “nhân” v́ văn hóa phương Bắc vốn quá thiên về dũng mà thiếu t́nh người. C̣n văn hóa chúng ta th́ ngược lại, mọi thứ đều lấy t́nh cảm làm đầu nên phải bắt đầu từ “dũng”.
.