ĐẾN LƯỢC OBAMA PHẢI NẮM THẾ CHỦ ĐỘNG

Không phải chỉ là một tuyên bố quân sự, chính sách tái quân bình lực lượng của chính quyền Obama nằm trong một chiến lược ngoại giao và kinh tế khu vực rộng lớn. Chiến lược này còn bao gồm việc Hoa Kỳ quyết định trở nên một thành viên của Thượng đỉnh Đông Á và những kế hoạch phát triển Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương, làm sâu sắc thêm quan hệ đối tác chiến lược của Hoa Kỳ với Ấn Độ, và mở cửa chào đón Miến Điện (Myanmar). Một số người đã chỉ trích việcWashingtonphụ c hồi lại thái độ quyết liệt của mình như là nguyên nhân của những căng thẳng đã gia tăng gần đây. Nhưng quan điểm này không thể đứng vững, nếu nó được duyệt xét kỹ càng, căn cứ vào sự tràn lan của những sự cố an ninh khu vực có ý nghĩa bắt đầu diễn ra cách đây hơn nửa thập kỷ.

Trung Quốc, quốc gia của những nhà làm chính sách đối ngoại và an ninh quốc phòng theo chủ nghĩa thực tiễn, nơi mà sinh viên các học viện quân sự bị bắt buộc phải đọc Clausewitz, Carr, và Morgenthau, chỉ biết kính nể sức mạnh chiến lược và khinh khi thái độ lưỡng lự và sự yếu đuối. Người ta không thể kỳ vọng Bắc Kinh sẽ chào đón việc Mỹ chuyển trục chiến lược. Nhưng sự chống đối của Bắc Kinh không có nghĩa chính sách mới này của Mỹ là sai lầm. Việc Mỹ tái quân bình lực lượng đã được hoan nghênh khắp mọi thủ đô khác của châu Á – không phải vì Trung Quốc bị coi là một mối đe dọa, mà vì các chính phủ tại châu Á không cảm thấy chắc chắn là một khu vực bị Trung Quốc khống chế sẽ có ý nghĩa gì. Vì thế, hiện nay khi chính sách tái quân bình đang được thực thi, câu hỏi đặt ra cho những nhà làm chính sách Hoa Kỳ là, trong giai đoạn tiếp theo họ sẽ đưa mối quan hệ với Trung Quốc đến đâu?

Một khả năng là, Hoa Kỳ sẽ tăng tốc mức độ cạnh tranh chiến lược với Trung Quốc, chứng minh rằng Bắc Kinh không có cơ may chi tiêu nhiều hơn hay vượt trội Washington và đồng minh của Mỹ. Nhưng về mặt tài chánh, nỗ lực này sẽ không bền vững và vì thế không đáng tin tưởng.

Khả năng thứ hai sẽ là cố duy trì nguyên trạng (the status quo) trong khi tiến trình tái quân bình lực lượng bắt đầu có hiệu quả, chấp nhận rằng một sự cải thiện cơ bản trong quan hệ song phương là không thể có được và phải thường xuyên tập trung vào việc quản lý các vấn đề và các cuộc khủng hoảng. Nhưng lựa chọn này là quá thụ động và có nguy cơ bị tràn ngập bởi số lượng và tính phức tạp của những cuộc khủng hoảng khu vực cần phải được quản lý; tình trạng chệch hướng chiến lược do đó có thể phát sinh, rơi vào một quĩ đạo ngày càng tiêu cực.

Khả năng thứ ba sẽ là “chuyển số”, tạo thay đổi trong mối quan hệ hiện nay bằng cách đưa ra một khuôn khổ mới mẻ cho việc hợp tác với Trung Quốc — một khuôn khổ nhìn nhận thực tế là hai nước đang cạnh tranh chiến lược, xác định các lãnh vực chủ yếu mà hai nước chia sẻ lợi ích để làm việc và có hành động thích đáng, và nhờ thế bắt đầu thu hẹp sự thiếu tin cậy đang mở toang hoác giữa hai nước. Nếu được thực hiện đúng đắn, chiến lược này sẽ không gây tai hại, ít gặp rủi ro, và mang lại kết quả cụ thể. Nó có thể giảm nhiệt độ trong khu vực một cách đáng kể, tập trung sự chú ý của các cơ quan an ninh quốc gia của hai nước vào các nghị trình chung đã được các cấp cao nhất phê chuẩn, và giúp giảm bớt rủi ro của việc chệch hướng chiến lược có tính tiêu cực.

Một yếu tố quyết định của chính sách này là hai bên phải cam kết thường xuyên mở ra các cuộc họp thượng đỉnh. Hiện nay số lượng sáng kiến trao đổi không chính thức giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc còn nhiều hơn số chiến thuyền trên biển HoaNam[biển Đông ViệtNam]. Nhưng không một sáng kiến nào có thể có một ảnh hưởng quan trọng lên quan hệ Mỹ-Trung, vì trong bang giao với Trung Quốc, không có gì thay thế được sự tiếp xúc trực tiếp giữa lãnh đạo hai nước. Tại Bắc Kinh cũng như tạiWashington, Chủ tịch nước hay Tổng thống là người làm quyết định quan trọng. Nếu không có sự tham gia của Tập Cận Bình, động lực tự nhiên của hệ thống chính trị Trung Quốc trong khả năng tốt nhất là hướng tới thay đổi từ từ và trong khả năng xấu nhất là ngưng trệ. Vì thế Hoa Kỳ có lợi ích sâu sắc khi tiếp xúc trực tiếp với Tập, bằng một cuộc họp thượng đỉnh hằng năm tại mỗi thủ đô, cùng với các buổi làm việc khác kéo dài một cách hợp lý giữa hai lãnh đạo, được tổ chức kết hợp với các hội nghị G-20, Hợp tác Kinh tế châu Á-Thái Bình Dương, và Thượng đỉnh Đông Á.

Cả hai chính phủ cũng cần đến những người tiền đạo có thẩm quyền (authoritative point people) hoạt động thay mặt lãnh đạo nước mình, quản lý nghị trình giữa các cuộc họp thượng đỉnh và giải quyết vấn đề khi cần thiết. Nói cách khác, Hoa Kỳ cần đến một người có thể đóng vai trò mà Henry Kissinger đã đóng vào đầu thập niên 1970, và Trung Quốc cũng cần một người đồng nhiệm tương tự.

Trên quan điểm toàn cầu, hai chính phủ cần phải nhận ra một hay nhiều hơn những vấn đề hiện đang bế tắc trong hệ thống quốc tế và cùng nhau làm việc để đưa chúng đến những kết thúc thành công. Việc này bao gồm các Vòng đàm phán mậu dịch Doha (vẫn còn bế tắc mặc dù đã tiến gần một cuộc dàn xếp chung cục năm 2008), các cuộc đàm phán thay đổi khí hậu (mà Trung Quốc đã tiến bộ đáng kể, kể từ Hội nghị LHQ về Thay đổi Khí hậu 2009 tại Copenhagen), chống bành trướng vũ khí hạt nhân (hội nghị duyệt xét tiếp theo về Hiệp định Chống bành trướng Vũ khí Hạt nhân cũng sắp đến), hoặc một số vấn đề còn tồn đọng trên nghị trình G-20. Tiến bộ đạt được trên bất cứ mặt trận nào nói trên sẽ chứng minh rằng nếu mọi phía có đủ ý chí chính trị, người ta có thể làm cho trật tự toàn cầu hiện nay hoạt động có lợi cho mọi quốc gia, kể cả Trung Quốc. Việc đảm bảo rằng Trung Quốc trở thành một kẻ hùn hạp tích cực (active stakeholder) cho tương lai của trật tự ấy là rất quan trọng. Vì thế, thậm chí những thành công khiêm nhượng cũng đều có ích.

Trên quan điểm khu vực, hai nước cần phải sử dụng Hội nghị Thượng đỉnh Đông Á và diễn đàn Cuộc họp các Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN-Cộng (Plus) để phát triển một loạt biện pháp xây dựng sự tin cậy lẫn nhau và xây dựng an ninh giữa quân đội 18 nước trong khu vực. Hiện nay, những diễn đàn này có nguy cơ trở nên phân cực thường xuyên vì những tranh chấp lãnh hải trong biển Hoa Đông và biển Hoa Nam [biển Đông Việt Nam], vì thế điểm đầu tiên phải thương thuyết là một nghị định thư nhằm xử lý các sự cố trên biển, cùng với các hiệp định khác tiếp theo sau đó để nhanh chóng giảm bớt rủi ro xung đột do tính toán sai lầm.

Trên bình diện song phương, Washington và Bắc Kinh cần phải nâng các cuộc đối thoại thường xuyên giữa hai quân đội đến các cấp chủ chốt, chẳng hạn về phía Hoa Kỳ, như Bộ trưởng Ngoại giao và Chủ tịch Ban tham mưu Liên quân. Việc nâng cấp này phải được tách khỏi những thăng trầm trong quan hệ hai nước, với những cuộc họp tập trung vào những thách thức an ninh khu vực, như Afghanistan, Pakistan, và Bắc Triều Tiên, hay những thách thức mới mẻ nghiêm trọng khác như an ninh mạng. Và cuối cùng, trên bình diện kinh tế, Trung Quốc cần phải xét đến việc nới rộng Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương để bao gồm cả Trung Quốc lẫn Nhật Bản, và nhiên hậu cả Ấn Độ nữa.

TIẾN TỚI MỘT THÔNG CÁO CHUNG THƯỢNG HẢI MỚI

Nếu những nỗ lực nói trên bắt đầu đơm hoa kết trái và giảm bớt phần nào sự ngờ vực hiện đang chia rẽ hai nước, các quan chức Hoa Kỳ và Trung Quốc phải chịu khó suy nghĩ, tìm cách đúc kết mối quan hệ ít xung đột, có tinh thần hợp tác này trong một Thông cáo chung Thượng Hải mới mẻ. Một đề xuất như thế thường tạo ra một phản ứng độc địa tại Washington, vì các thông cáo chung thường bị coi là những con khổng long ngoại giao và vì một tiến trình như vậy có nguy cơ khơi dậy vấn đề Đài Loan đầy tranh cãi trước đây [theo đó Hoa Kỳ chấm dứt công nhận Trung Hoa Dân Quốc]. Mối quan ngại sau là chính đáng, vì Đài Loan sẽ bị gạt qua một bên để cho một hành động ngoại giao như thế có thể thành công. Nhưng đây không phải là một vấn đề không thể khắc phục, vì quan hệ xuyên Eo biển Đài Loan hiện đang tốt đẹp hơn bao giờ cả kể từ 1949.

Đối với cáo buộc cho rằng các thông cáo chung hiện nay ít có giá trị, điều này có lẽ không đúng với Trung Quốc mặc dù nó có thể đúng với Hoa Kỳ. Tại Trung Quốc, các biểu tượng thường mang những thông điệp quan trọng, kể cả đối với quân đội, vì thế việc sử dụng một thông cáo chung để phản ánh và đúc kết một tư duy chiến lược mới mẻ, hướng về tương lai, trong tinh thần hợp tác — nếu có thể thỏa thuận một văn bản như vậy—có khả năng mang lại hữu ích đáng kể trong hệ thống Trung Quốc. Tuy nhiên, một chuyển động như thế phải theo sau sự thành công hợp tác chiến lược, chứ không được sử dụng để khởi động một tiến trình có khả năng hứa hẹn thật nhiều nhưng thực hiện chẳng bao nhiêu.

Những người yếm thế có thể tranh luận rằng Hoa Kỳ và Trung Quốc phải phục hồi lòng tin cậy lẫn nhau trước khi bất cứ một hợp tác chiến lược có ý nghĩa nào có thể diễn ra. Thật ra, phải lý luận ngược lại mới đúng: người ta chỉ có thể xây dựng sự tin cậy trên cơ sở của sự thành công có thực trong các dự án hợp tác. Hơn nữa, việc cải thiện quan hệ ngày càng trở nên khẩn cấp, vì những thay đổi chiến lược sâu sắc đang diễn ra khắp khu vực chỉ sẽ làm cho tình hình trở nên phức tạp hơn và có tiềm năng tạo thềm nhiều mồi lửa chiến tranh. Việc để cho các biến cố diễn biến tự nhiên, không được hướng dẫn, sẽ có nhiều rủi ro to lớn, vì khắp châu Á, chưa ai trả lời được là các lực tác động tích cực của tiến trình toàn cầu hoá của thế kỷ 21 hay các thế lực hắc ám của các chủ nghĩa dân tộc cũ kỹ cuối cùng sẽ thắng thế.

Việc bắt đầu nhiệm kỳ thứ hai của Obama và nhiệm kỳ đầu tiên của Tập Cận Bình mở ra một cơ hội độc đáo để đặt quan hệ Mỹ-Trung trên một hướng đi tốt đẹp hơn. Tuy nhiên, nỗ lực này sẽ đòi hỏi khả năng lãnh đạo vững vàng từ các cấp cao nhất của hai chính phủ cũng như một khung ý niệm và cấu trúc cơ chế chung để hướng dẫn công việc của bộ máy thư lại mỗi nước, cả dân sự lẫn quân sự. Bài học lịch sử cho thấy, sự trỗi dậy của các đại cường mới thường châm ngòi các cuộc xung đột toàn cầu to lớn. Việc chứng tỏ rằng châu Á của thế kỷ 21 có thể là một ngoại lệ cho một qui luật lịch sử hãi hùng vẫn nằm trong phạm vi quyền lực của Obama và Tập Cận Bình.

Tháng 3 21, 2013

Kevin Rudd

Trần Ngọc Cư dịch

-------------------
KEVIN RUDD hiện là Đại biểu Quốc hội Úc. Ông từng làm Thủ tướng Úc từ 2007 đến 2010 và Bộ trưởng Ngoại giao từ 2010 đến 2012.

Nguồn: “Beyond the Pivot. A New Road Map for U.S.-Chinese Relations”, Foreign Affairs, March/April 2013

Bản tiếng Việt © 2013 Trần Ngọc Cư & pro&contra