Đến chơi nhà ai, người Nga thường dùng từ “đi làm khách”. Những tưởng chỉ là một cụm từ quen thuộc có sẵn trong từ điển, nhưng ngẫm lại, nó nói lên nhiều điều lắm. Khách – đối với người Nga, từ ấy vang lên rất trang trọng và quý mến. Người Nga cổ có câu: “Khách đến ngưỡng cửa – hạnh phúc vào nhà”.

Trong đời, tôi có may mắn được “đi làm khách” nhiều lần ở nhà những người bạn Nga, Nhưng ấn tượng đầu tiên bao giờ cũng khó quên nhất. Đó là lần đến thăm bà giáo dạy tiếng Nga của tôi. Một chiều đông tuyết giá, sau giờ học, bà giáo rủ tôi về chỗ bà chơi cho biết nhà. Trong lớp chỉ có mình tôi là sinh viên Việt Nam, lại ở Hà Nội, nơi mà, những năm 1978-1979, bà đã từng đến dạy. Tôi nhớ, bà bảo, lúc hỏi tôi là sinh viên nước nào, bà đã nín thở mong tôi phát âm ra hai tiếng “Việt Nam”. Và sau đó thì rơm rớm nước mắt.

Giá ai có hỏi, tôi thích nhất gian phòng nào trong nhà một người Nga, thì tôi sẽ chọn ngay… gian bếp của gia chủ. Nếu người Việt coi bếp là nơi “hậu phương”, nơi đàn bà con gái túm tụm nấu nướng, và, thời phong kiến thì họ ăn uống ngay ở đó, chỉ đàn ông mới được ngồi nhà trên…, thì theo phong tục của Nga, bếp là cái thần, cái hồn của cả ngôi nhà. Gian bếp có cửa sổ nhìn ra sân trắng tuyết, có rèm đăng ten rủ xuống chung quanh điệu đà, ấm cúng, có một bộ bàn ghế đẹp đẽ bày ở góc phòng, bàn phủ khăn thêu, đôi khi có lọ hoa nho nhỏ dịu dàng tỏa hương bên dưới một bức tranh tĩnh vật. Trên bếp gần đó, ấm nước đang sôi, bốc mùi nồng nồng của nước nóng mùa Đông, cái mùi rất dễ chịu, khiến bàn tay của người vừa đi băng qua sân gió buốt đang đỏ ửng lên tự dưng cũng mềm ấm trở lại. Bánh mì vàng rộm cắt từng lát xếp quanh, bánh mì đen tỏa mùi chua dịu để trên một tấm khăn trắng nhỏ. Bơ vàng bắt đầu hơi chảy. Một đĩa dưa chuột muối xanh xám, vương những sợi thìa là mảnh dẻ, nhìn đã muốn ứa nước miếng. Một tảng thịt mỡ nhỏ, bì có rắc lớp bột gì đó đen đen được cắt ra từng lát mỏng dinh như tờ. Bà giáo tôi giới thiệu đó đó là món “xa-lơ” (mỡ muối). Nhìn cả tảng mỡ thì ngấy, tưởng không ăn được, nhưng miếng mỡ muối đã được thái ra mong mỏng đặt lên bánh mì thì ngon không thể tưởng được. Ăn một lại muốn ăn hai. Dễ hiểu vì sao những người Nga lại có thiên hướng… to béo đến vậy. Mùa Đông trời lạnh, càng có nhu cầu ăn và … uống. Ông chủ, chồng bà giáo, rót rượu trắng vodka ra chiếc cốc 25 xu, và rót cho tôi với bà giáo một chút rượu vang vào loại cốc riêng dành cho rượu khai vị. Người Nga coi trọng nghi thức ăn uống khi đón khách. Đôi lúc chẳng có món gì đặc biệt, nhưng trên bàn nhất thiết phải đủ loại cốc, cốc dài cốc ngắn, cốc to, cốc nhỏ - mỗi loại có nhiệm vụ riêng của mình. Những chiếc cốc pha lê trong vắt, không hiểu sao, tôi có cảm giác chúng sắp đồng thanh ngân lên một bản nhạc nào đó. Lần đầu “nhìn” thấy “bản hòa tấu” của bộ cốc, tôi cảm thấy hơi ngợp đi một chút, và hơi ngượng nghịu, không biết chạm tay vào chiếc cốc nào mới đúng.

Bà giáo lấy chiếc âu luộc khoai tây trịnh trọng đặt lên bàn, múc cho mỗi người một vài củ khoai luộc đã bở, hơi bốc nghi ngút, bỏng cả mắt nhìn. Chảo rán món thịt băm viên – gọi là “cắt-lét” - đang xèo xèo nốt những tiếng cuối cùng, để rồi bà chủ tiếp cho mỗi người một miếng. Ít nước sốt nâu nâu, thơm phức rưới lên, xa-lát dưa chuột, cà chua, tưới dầu ô-liu được ém một góc đĩa. Và thế là chủ và khách nâng cốc mừng ngày gặp mặt. Bữa ăn nhẹ nhàng, giản dị mà ngon lành. Đó là bữa ăn nhẹ vì bà giáo mời tôi đến chơi là đột xuất chứ không phải có kế hoạch sẵn. Thường, nếu người Nga đã có ý định mời khách thì họ chuẩn bị nhiều thứ lắm, ê hề các món trên bàn mà món “thứ nhất” bao giờ cũng là một món xúp nào đó. Món xúp nước sẽ khiến thần sắc mọi người được bình tâm trở lại sau những giờ phút gió tuyết bạt hồn. Ăn là phải ăn to, uống là phải uống lớn. Tục của người Nga là vậy. Người ta sẽ không cho khách đứng dậy nếu trên bàn thức ăn chưa vơi đến tận đáy đĩa. Còn một điều nữa mà bà giáo kể cho tôi về nghi thức trong gian bếp của người Nga, là không bao giờ được lau tay vào khăn giải bàn, không lấy giấy ăn lau mặt bàn – điều đó sẽ mang đến bất hạnh và hiềm khích trong nhà. Những điều này đối với tôi thật là thú vị và có ích.

Sau bữa ăn là bữa trà. Bát đĩa cứ xếp đó đã, chưa ai màng tới việc đi rửa. Bà giáo xếp những chiếc tách trà to đùng, màu sắc sặc sỡ lên đĩa con, trên đó đặt vài miếng đường trắng vuông, nhìn thanh khiết kỳ lạ. Rót trà vào từng tách, trà đặc, rồi chế thêm nước sôi đang lục bục trên bếp. Hương trà thơm có vương mùi bạc hà bay khắp gian bếp, khiến bếp nhà chủ đã ấm càng thêm ấm, lòng khách đã mềm càng thêm mềm. Những lần sau tôi đến chơi, lần nào bà cũng dọn thêm món bánh táo lấy từ bếp lò ra, mặt bánh vàng rộm và nhân bánh là những miếng táo mềm chua chua ngòn ngọt, uống với trà đen thì không còn gì thú bằng.

Mặt trời đã xuống rồi. Trời mùa đông mà, nắng tắt sớm lắm. Trong nhà đèn điện bật sáng. Chủ và khách nhấm nháp từng miếng đường nhỏ, chiêu một ngụm chè, kể cho nhau nghe biết bao chuyện cũ. Lần ấy, bà giáo cho tôi xem cuốn album ảnh đã ngả vàng với những tấm ảnh cũ kỹ. Nhìn lại hình ảnh Hà Nội thời ấy, học sinh áo trắng, quần đen chụp cùng các cô giáo Liên Xô bên cạnh khách sạn Kim Liên (nơi ở của chuyên gia Nga), thấy cay cay sống mũi, cho dù mình chẳng phải là sinh viên trong ảnh. Một thời lam lũ mà thân thương! Bà giáo bảo tôi rằng sinh viên Việt Nam học chăm chỉ lắm. Và tôi biết rằng tôi cũng phải chăm chỉ như thế, để bà không thất vọng với những gì bà nghĩ về người Việt Nam. Năm đó tôi 18 tuổi, học năm thứ Nhất trường Đại học Sư phạm Lenin.

Hôm nay viết những dòng này, nhớ lại gian bếp ấm bừng tình nghĩa của người Nga, trong tôi chợt vang lên câu thơ của nữ sĩ Olga Berggoltz, những câu thơ gọi mời một người lạ qua đường, bước vào nhà “làm khách”:

“Hỡi người xa lạ kia ơi, khách qua đường chiều muộn
Có muốn ghé chân chăng xin hớp rượu vang nồng
Buổi chiều hôm nay như trái táo đỏ hồng
Lớp bụi ấm chừng như đã nguội

Viền đăng-ten chiếc rèm buông khi tối
Rủ bóng hoa văn xuống bậu cửa rất buồn cười
Nhòm qua đó tôi hướng về rặng núi
Nơi tắt sáng dần mặt trời hiền dịu của tôi

Hỡi người lạ, hãy vào đi, cùng trò chuyện
Miếng bánh mì vàng sậm đợi tay người
Còn tôi thời đã bao ngày buồn tủi
Tuổi trẻ co mình vào khép lại những khát khao

<…>.
Xin hãy ghé vào, ngồi xuống đây kể câu chuyện tôi mong đợi
Đặt khuỷu tay lên chiếc bàn sạch sẽ thơm tho
Tôi sẽ cắt bánh mì thành những khoanh to
Và buông rèm trên khung cửa sổ… “

(Hỡi người xa lạ kia ơi)

Matxcơva, 11/2007