Cuba cá đầy biển, ngư dân vẫn đói: Khi thiên nhiên hào phóng nhưng thể chế “thắt nút cổ chai”
 

Biển Caribe xanh như nước súc miệng, mà ngư dân vẫn nghèo rớt
Cuba nằm giữa trái tim biển Caribe, nước xanh đến mức người ta ví như nước súc miệng, cá nhiều tới độ chỉ thiếu điều tự nhảy lên bờ xin… chụp hình lưu niệm. Vùng biển quanh đảo được xếp vào hàng giàu hải sản nhất thế giới, tiềm năng nuôi sống hàng triệu con người và nuôi béo một ngành thủy sản. Thế nhưng thực tế, nghề cá Cuba lại èo uột, ngư dân thắt lưng buộc bụng, còn trên bàn ăn người dân trong nước nhiều khi cũng chẳng thấy mấy bóng dáng cá biển. Câu hỏi nghe rất đơn giản: “Tại sao Cuba giàu cá mà ngư dân thì nghèo?” Nhưng câu trả lời thì… “khó đỡ hơn mùi cá ươn”.




1. Tàu cá tư nhân bị cấm vì… chạy nhanh quá, khó kiểm soát
Vấn đề không phải là Cuba không có tàu cá, mà là dân không được đụng tới tàu ra hồn. Chính quyền luôn ám ảnh nỗi lo: ngư dân ra khơi một đường, “tiện thể” ghé luôn Miami một nẻo. Thế là câu chuyện làng chài biến thành câu chuyện an ninh biên giới. Tàu cá tư nhân cỡ lớn gần như bị cấm cửa, muốn sở hữu chỉ có 3 con đường: nằm mơ, đọc truyện viễn tưởng, hoặc nộp đơn rồi… nhận quyết định từ chối rất đỗi lạnh lùng. Khi người dân bị khóa tay ngay từ chiếc tàu, thì chuyện phát triển nghề cá chỉ còn là khẩu hiệu treo trên bến cảng.


2. Tàu quốc doanh: di sản Liên Xô và trò “tàu chìm roulette”
Tàu tư nhân bị bóp nghẹt, sân khấu để lại cho đội tàu nhà nước – mà phần lớn là “di sản thời Liên Xô để lại”. Động cơ nổ như người bị hen, la bàn quay như chong chóng đồ chơi, GPS thỉnh thoảng báo vị trí đâu đó gần… sa mạc Sahara. Mỗi chuyến ra khơi là một lần chơi trò “tàu chìm roulette”: hên thì cập bến, xui thì chính con tàu trở thành… nguồn hải sản mới cho đại dương. Trong cơ chế quốc doanh, trách nhiệm chìm theo sóng, hiệu quả chìm theo nhiên liệu, và cuối cùng là động lực cũng chìm luôn dưới đáy biển.


3. Cá bắt được nhưng chuỗi lạnh thì… “nguội ngắt”
Đánh bắt được cá mới chỉ là hiệp một. Hiệp hai là phải giữ cho cá tươi đến được bờ. Nhưng ở Cuba, hạ tầng kho lạnh lại… lạnh theo nghĩa khác: không máy móc, không bảo trì, không vận hành. Cá vừa kéo lên boong, nếu không xử lý nhanh chỉ có hai khả năng: hoặc để ươn rồi nấu cháo tập thể, hoặc nhẹ nhàng “trả lại cho biển” coi như tạ ơn mẹ thiên nhiên. Nghề cá ở đây đôi khi giống như trò đố mẹo: “Bắt xem có kịp ăn không”, chứ chưa nói đến chuyện chế biến, xuất khẩu, xây dựng thương hiệu.

4. Cấm vận Mỹ: mua con ốc vít cũng như thi hoa hậu, rớt từ vòng gửi xe
Câu chuyện sẽ không trọn vẹn nếu bỏ qua yếu tố cấm vận. Muốn mua tàu mới? Không được. Muốn nhập radar, thiết bị hàng hải? Không được. Muốn mua hệ thống lạnh giữ cá khỏi thối? Thôi khỏi hỏi cho đỡ đau lòng. Cuba đứng giữa biển, xung quanh là nước và cá, nhưng lại thiếu đủ thứ từ máy móc, phụ tùng đến công nghệ. Đến cái ốc vít thay cho con tàu cũ nhiều khi cũng là bài toán đau đầu. Khi cánh cửa thương mại với Mỹ và nhiều đối tác khác bị khóa chặt, bất cứ nỗ lực hiện đại hóa nghề cá nào cũng vướng phải bức tường vô hình của cấm vận.

5. Nhà nước lo du lịch, còn cá để dành cho… buffet khách sạn
Trong bài toán sinh tồn của nền kinh tế Cuba, du lịch là nguồn ngoại tệ quý hơn vàng. Khách sạn, resort, tour biển, bãi cát trắng mới là “con gà đẻ trứng đô la”. Cá, đối với chiến lược vĩ mô, trước hết là nguyên liệu trang trí những bàn buffet sang trọng phục vụ du khách. Hệ quả là tài nguyên biển được ưu tiên chảy vào các kênh mang lại ngoại tệ, còn thị trường nội địa thì phải xoay xở bằng tem phiếu, khẩu phần, hoặc hàng nhập. Ngư dân không phải là mắt xích được ưu tiên trong chuỗi đó; họ giống người đứng ngoài cửa, nhìn tài nguyên quê mình bơi thẳng vào bếp của các khu nghỉ dưỡng.


6. Xin phép ra khơi: từ lúc nộp hồ sơ đến lúc được duyệt thì… cá đã “lên lão”
Ở những nơi khác, ngư dân chỉ cần xem thời tiết, sửa tàu, chuẩn bị ngư lưới cụ rồi ra khơi. Còn ở Cuba, trước khi nhìn trời phải… nhìn giấy phép. Quy trình xin xuất bến nhiều khi dài hơn chiều rộng vịnh Caribe: nộp đơn, chờ duyệt, bổ sung hồ sơ, chờ duyệt tiếp, đúng lúc cán bộ… đi nghỉ mát, lại chờ tiếp, đến khi quay lại thì trời mưa bão, không cho ra khơi nữa. Cả quá trình khiến nhiều ngư dân nản lòng. Biển vẫn đó, cá vẫn bơi, nhưng con dấu và thủ tục mới là thứ quyết định được ra khơi hay không.


Biển cứ giàu, còn khai thác thì… “từ từ tính”
Cuba đang nắm trong tay một kho báu thiên nhiên đáng mơ ước: vùng biển Caribe trù phú, hệ sinh thái đa dạng, nguồn hải sản phong phú. Thế nhưng, sự kết hợp của kiểm soát quá chặt, cơ chế quốc doanh trì trệ, cấm vận bên ngoài và ưu tiên lệch về du lịch đã biến một ngành có thể là trụ cột kinh tế thành một nghề bấp bênh. Ngư dân nghèo, tàu thuyền cũ nát, hạ tầng yếu kém, thủ tục rườm rà – tất cả gói lại trong một nghịch lý: “Cuba giàu cá, nhưng người đánh cá thì nghèo.”

Nếu phải tóm gọn câu chuyện nghề cá ở Cuba bằng một khẩu hiệu châm biếm, có lẽ sẽ là:
“Biển cứ giàu, còn khai thác thì… từ từ tính.”
Và trong lúc người ta “từ từ tính”, cá vẫn đầy ngoài khơi, còn nhiều ngư dân thì vẫn loay hoay với chiếc thuyền cũ, những tờ giấy phép và một tương lai… không biết bao giờ mới khá lên.